Twaalf jaar lang was hij zowel de manager, de fotograaf als het belangrijkste teamlid van kunstenaar Banksy. Sabato zocht Steve Lazarides op in Londen en vroeg hoe hij de mythe Banksy al die tijd in stand kon houden - denk: elke week nieuwe telefoonnummers, fake news avant la lettre, fluohesjes en doen alsof je een beroemde Hollywoodregisseur bent. ‘Ik spendeerde gemakkelijk 50 tot 60 procent van mijn tijd om zijn sporen uit te wissen.’
‘Mensen denken dat Banksy een meesterlijk plan had om de wereld te veroveren met zijn kunst. Maar dat was helemaal niet zo. Het ging van bing-bing-bing, zoals een balletje in een flipperkast: doe dit, doe dat, nu dat… het stopt nooit met Banksy.’
De Britse street artist Banksy is de jongste tijd weer alomtegenwoordig. Vorige maand haalde zijn kolossale schilderij van een Brits parlement vol chimpansees nog een recordprijs van ruim 9,9 miljoen pond - met alweer heel wat speculaties over wie en wat er áchter het doek stak. Een jaar eerder liet hij een eigen schilderij versnipperen dat het veilinghuis Sotheby’s net had afgehamerd voor meer dan 1 miljoen pond.
Ook eerder al haalde de kunstenaar de krantenkoppen met zijn stunts, zoals toen hij in 2015 een heus pretpark bouwde, genaamd ‘Dismaland’, een droevige versie van Disneyland. Of toen hij in 2017 aan de scheidingsmuur tussen Israël en Palestina zijn ‘Walled Off Hotel’ opende, ‘het hotel met het slechtste uitzicht in de wereld’.
Hoe Banksy zijn werken maakt zonder op te vallen
Toch blijft de vraag: wie is Banksy? Want na al die jaren is zijn identiteit nog altijd niet bekend. Weinig mensen zijn zo vertrouwd met de mysterieuze kunstenaar als de nu 50-jarige Steve Lazarides. Hij was twaalf jaar lang - van zijn beginjaren tot en met 2008 - de steun en toeverlaat van Banksy, ‘het belangrijkste lid van zijn team’, schreef een biograaf ooit. Lazarides was zijn manager, organiseerde mee zijn stunts en tentoonstellingen, fotografeerde zijn werk op straat, verkocht zijn schilderijen en prints en deed alles om Banksy’s echte identiteit te verbergen.
‘Ik ontmoette Banksy in 1997. We kwamen allebei uit Bristol. Ik kwam toevallig bij hem terecht omdat ik foto’s maakte van graffiti-artiesten voor een magazine met de kleurrijke naam Sleazenation. Het was meteen duidelijk dat Banksy een ster zou worden. Niet alleen omdat hij ongelooflijk veel talent had, hij werkte ook keihard aan zijn kunst. Hij beoefende toen nog de klassieke Amerikaanse wildstyle-graffiti, maar hij maakte ook al schilderijen op doek, hoewel die eerlijk gezegd nog niet fantastisch waren.'
'Tot hij zijn roeping vond in het spuiten met uitgesneden sjablonen: niemand deed dat toen, en Banksy was er echt goed in. Met sjablonen kon hij in één nacht ook tientallen werken maken. En dat is waar graffiti om draait: being up, je naam op zoveel mogelijk plaatsen zien opduiken.’
Wegwerptelefoons
‘Al vanaf onze eerste ontmoeting mocht ik zijn gezicht niet fotograferen. Banksy wilde altijd al anoniem blijven. Dat was geen pose of zo. Het was destijds vooral om als graffiti-artiest niet gearresteerd te worden. Maar het evolueerde al snel tot een soort ziekte bij hem: 40 procent van wie hij was, draaide om het verbergen van zijn identiteit.'
'Mijn jaren met hem waren krankzinnig. Toen ik met hem werkte, spendeerde ik gemakkelijk 50 à 60 procent van mijn tijd om zijn sporen te wissen. God, wat hield ik daarvan. Wekelijks kocht ik nieuwe, goedkope wegwerptelefoons voor Banksy en mezelf. Dan spraken we af en gaven we elkaars nieuwe telefoonnummers, zodat niemand anders hem kon opbellen. Op den duur kende ik alle telefoonshops waar ik een toestel kon krijgen zonder dat ik mijn naam en adres moest opgeven.’
‘Ook zijn eerste tentoonstellingen baadden al in geheimzinnigheid. We deelden flyers uit die Banksy had gemaakt met een kopieermachine en wat Tipp-Ex, en daarop stond dan een telefoonnummer dat mensen op een bepaald tijdstip konden bellen om te weten waar de show zou plaatsvinden. Op die plek stond dan gewoon een truck, gevuld met bier en luidsprekers waaruit muziek knalde. En niemand die verantwoordelijk was voor die truck, zodat de politie de officiële organisator niet kende.’
Rat met rugzak
‘De Britse tabloids zaten ons jarenlang genadeloos op de hielen om te weten te komen wie Banksy was. Maar dat is veranderd rond 2007. De journalisten beseften dat er geen eer te rapen viel in het ontmaskeren van Banksy. Het is een veel sappiger verhaal als ze kunnen spreken over de ‘mysterieuze kunstenaar Banksy’.’
‘Veel mensen denken ten onrechte dat Banksy zijn werken in de straten ’s nachts maakt. Hij werkte meestal overdag. Toch bleef hij anoniem. Hoe we dat klaarspeelden? Suspension of disbelief. Als iemand in een fluohesje iets doet op klaarlichte dag, en het ziet eruit alsof hij daar echt hoort te zijn, dan willen wij, Engelsen, dat niet ter discussie stellen. We willen er niet sullig uitzien door die man te vragen of die daar echt wel hoort te zijn.’
‘Het was te gek. We zijn een keer op klaarlichte dag in Londen naar Trafalgar Square gegaan. Banksy wilde daar op de sokkel van de zuil van Nelson, voor de ogen van alle toeristen, in grote letters ‘Designated Riot Era’ spuiten. Ik zei hem toen nog: “Man, dat lukt je nooit, daar zitten zeker tien securitymensen op te kijken” - er was toen zelfs verhoogde waakzaamheid bij de veiligheidsdiensten. Toch kreeg hij zijn sjabloon op het monument en konden we het fotograferen.’
‘Een andere keer zijn we samen naar het Natural History Museum in Londen gegaan. Het was schoolvakantie en het krioelde er van de kinderen. Banksy had een tentoonstellingskast onder zijn arm. Daarin zat een opgezette rat die een rugzakje, een zonnebril, een micro, een spuitbusje en een grote gouden ketting droeg, met het opschrift ‘Bankus Militus Ratus’. Banksy heeft die vitrinekast voor de ogen van alle museumbezoekers in de muur geboord. Niemand keek raar op.’
‘You’re fucking mental’
Het was een van de stunts die Banksy in 2003 en 2004 wereldbekend maakten: verkleed met een lange baard, een regenjas en een koddig hoedje trok hij naar de bekendste musea van Londen, Parijs en New York om er tussen de meesterwerken eigen satirische werken op te hangen, zoals een prehistorische steen waarop een mannetje was getekend met een winkelkarretje. De filmpjes van de strapatsen gingen de wereld rond. ‘Ik herinner me nog hoe Banksy me in een pub in de East End in Londen vertelde dat hij zo’n werk wilde ophangen in Tate Britain. Hij had een sketch gemaakt van wat hij wilde doen. Ik zei: “Mate, you’re fucking mental… but yes, let’s do it.”’
Banksy smokkelt zijn werk binnen in grote musea (2003-2004)
‘De dag voordat we toesloegen in Tate Britain hadden we een verkenningsbezoek gebracht aan het museum. We waren met z’n vieren. Behalve Banksy en ik was ook Jamie Hewlett erbij, bekend van de muziekgroep Gorillaz. Dat was zo’n slecht idee: hoe kan je niet opvallen als je een popster meebrengt die miljoenen platen heeft verkocht?'
'Toch ben ik als enige tegengewerkt bij die stunt. De dag dat we gingen toeslaan, hield de bewaker me tegen: ik mocht niet filmen. Shit. Ik heb dan maar klungelig de lensdop van mijn camera geflikkerd en stiekem gefilmd met de camera ter hoogte van mijn heup, zonder te zien wat ik filmde. Voor hetzelfde geld was alles mislukt.’
‘Banksy zelf is maar enkele keren gehinderd toen hij op een openbare plek aan het werken was. Eén keer in de VS, lang geleden. Maar daarvoor hadden we de zogenaamde filmproducententruc bedacht. Ik had een wegwerptelefoon en hij had een papiertje bij zich waarop een tekst stond met de naam van een fictief filmproductiehuis, de film die we zogezegd aan het maken waren en een telefoonnummer van de persoon die ze moesten bellen als er problemen waren.'
'Op een dag belde de politie naar het telefoonnummer. Ik nam op en zei: “Wacht eens even, waar is hij aan het schilderen? Daar toch niet! Die fucking schilders, toch. Die kunnen niets goed doen. Ze moesten aan de andere kant van de straat schilderen. Dit is echt vervelend, nu gaan we zeker vier à vijf uren filmtijd kwijtspelen. Maar geen probleem, we zullen het wel overschilderen.” En Banksy kwam ermee weg. It was so much fun.’
Gemiste kans
‘Marketingmensen zijn te bang om te doen wat wij allemaal uitspookten. Op Banksy’s tentoonstelling Crude Oils in 2005 hadden we 200 ratten losgelaten in de galerie. De tentoonstelling duurde maar elf dagen - omdat de draagtijd van een rat 21 tot 23 dagen duurt en we geen zwangere ratten op de expo wilden hebben. Dat zou geen zicht zijn geweest.’
‘Maar de belangrijkste reden voor het wereldwijde succes van Banksy is de opkomst van het internet. Vroeger konden kunstenaars hun werken alleen maar openbaar maken via de pers, de musea of de kunstgaleries. Maar dankzij het internet konden we zeggen: “Fuck it, we hebben jullie niet meer nodig.”'
'Het waren niet langer tien curatoren die de negen andere curatoren probeerden te bekoren. Het volk besliste eindelijk wat aansloeg en wat niet. En het grote publiek kreeg voor het eerst toegang tot kunst zonder zich stom of geïntimideerd te voelen. Je kan de mensen niet langer opleggen wat goed is en wat niet, gewoon omdat je zegt dat een werk 100 miljoen dollar waard is.’
Waarom negeren de grote musea voor hedendaagse kunst Banksy vandaag nog altijd? ‘Grote musea zijn nooit geïnteresseerd geweest in zijn werken. Ik heb ooit geprobeerd om een van zijn werken te schenken aan Tate Modern, maar het museum heeft dat geweigerd. Het heeft zijn kans verkeken. (grijnst) De kunstwereld houdt er niet van dat ze Banksy niet zelf groot heeft gemaakt. Ze heeft dit genre nooit naar waarde weten te schatten. Je kan wel een put graven in een museum en er wat aarde rond leggen of kakken in een blik en dat vervolgens als kunst verkopen, maar graffiti is blijkbaar geen kunst.’
‘Toen Banksy in 2009 een grote tentoonstelling hield in het Bristol Museum kwamen daar bijna 400.000 mensen op af in drie maanden tijd. Als Tate Modern nu zo’n grote Banksy-expo zou organiseren, zou er een ongeziene volkstoeloop zijn. Toch doet het dat niet.'
'Ik heb later zelf in verscheidene landen Banksy-expo’s georganiseerd waarbij Banksy zelf niet betrokken was en waar hij ook niet zo blij mee was. Maar mijn argument was dat het grote publiek Banksy groot had gemaakt en het recht heeft om zijn werken in het echt te zien. Natuurlijk moest je entreegeld betalen. Als het tentoonstellingen waren geweest van Jean-Michel Basquiat of Keith Haring zou niemand daarover klagen. Nu ja, daarover zullen Banksy en ik het altijd oneens blijven.’
Geen miljardair
‘Banksy is echt wel de grootste kunstenaar in de fucking geschiedenis. Meer mensen kennen Banksy dan pakweg Van Gogh. In elk geval kennen meer mensen Banksy dan hedendaagse kunstenaars zoals Damien Hirst of Basquiat. Je ziet zijn werken op T-shirts, koffiekoppen, posters, ijskastmagneten... Meer dan 6,7 miljoen mensen volgen Banksy op Instagram. Alleen snobs kunnen nog ontkennen dat hij de grootste artiest ooit is, alleen omdat het graffitikunst is.’
Banksy werd niet schatrijk van zijn kunst
‘Maar Banksy heeft nooit financieel geprofiteerd van zijn succes. Neem nu zijn print ‘Girl with Balloon’: de gesigneerde versie verkochten we vroeger voor 150 pond, waarvan Banksy zo’n 100 pond kreeg. Vandaag wordt die print verkocht voor meer dan 180.000 pond. En daar krijgt Banksy geen cent van. Mensen denken dat Banksy vandaag een vermogen van een half miljard pond of zo moet hebben, maar dat is helemaal niet het geval.'
'Vanaf 2008 begonnen we zijn werken wel voor meer geld te verkopen, maar dat ging nog altijd maar om 60.000 pond per werk of zo. We probeerden genoeg geld te verdienen om te overleven. In die beginjaren hebben grote kunstverzamelaars Banksy’s werken kunnen kopen voor weinig geld. Op mijn oude foto’s zie ik soms muren vol Banksy-werken hangen die we destijds verkochten voor amper geld en die nu samen ruim 20 miljoen pond waard zijn.’
‘Maar dat frustreerde Banksy niet. We bleven zijn prints verkopen voor enkele honderden ponden, hoewel we wisten dat ze de volgende dag al duizenden ponden waard zouden zijn. Waarom? Omdat Banksy altijd al goedkope, betaalbare kunst wilde maken voor de massa. Ik ben daar nog altijd trots op. We hebben echt wel een grote groep mensen - van arbeiders tot bedrijfsleiders - geïnspireerd om kunst te verzamelen die dat anders nooit zouden hebben gedaan.’
Oog van de storm
‘In tegenstelling tot andere grote hedendaagse kunstenaars werkten we bij Banksy niet met een team van pakweg 50 medewerkers. De kern van onze crew bestond uit vijf à zes mensen. Hij had bijvoorbeeld iemand die wat pr deed, iemand die hem hielp met grafisch ontwerpen op de computer, een assistent die wat hielp bij schilderijen en ik die van alles en nog wat organiseerde en de verkoop deed, dat was het. Er waren wel nog andere kunstenaars op wie hij kon rekenen om af en toe samen wat te doen.’
‘Ik heb pas later beseft dat mijn relatie met Banksy geen normale relatie was van een manager met een artiest. Zou ik het nu nog willen doen, op mijn leeftijd? Hell no! Fuck that! Banksy valt gewoonweg niet te managen. Maar op die leeftijd had ik de tijd van mijn leven. We hebben samen twaalf intense jaar doorgebracht en eind 2008 was het goed geweest.'
Wie is Banksy?
Wellicht is Banksy’s echte naam Robin Gunningham, geboren in 1973 in Bristol in een middenklassegezin. Banksy zou zijn afgeleid van zijn oorspronkelijke graffitinaam Robin Banks (‘banken overvallen’). Maar de naam Robin Gunningham duikt nergens op in de vennootschappen gelinkt aan Banksy. Noch Steve Lazarides, noch Banksy’s entourage heeft die naam ooit openlijk bevestigd.
Naar het uiterlijk van Banksy blijft het evenzeer gissen. Op het internet circuleren twee foto’s van een blanke man met donkere haren, bril, spitse neus, grote oren en uitgestoken kin die in 2004 in Jamaica in een blauw shirt en een jeans graffiti spuit. Verscheidene bronnen identificeerden die man als Robin Gunningham, Banksy dus. Die man komt verdacht veel overeen met de foto’s die Steve Lazarides nu vrijgeeft.
'We wilden op dat moment gewoon andere dingen doen. Er is al veel geschreven over onze split, maar het gros is complete bullshit. Ik voel geen enkele vijandigheid tegenover Banksy en hij ook niet tegenover mij, denk ik. Ik heb het volste respect voor wat hij doet. Ik wilde me gewoonweg niet langer bezighouden met slechts één kunstenaar.’
‘Ik heb na mijn Banksy-jaren ook de carrières van andere kunstenaars zoals JR en Vhils gelanceerd. Daar ben ik ook trots op. Maar vorig jaar, in december, heb ik mijn galerie verlaten. Ik was het zat om in de kunstwereld te werken. Zo had ik plots tijd vrij en begon ik te grasduinen in de 12.000 foto’s die ik maakte van Banksy.'
'Pas toen ik die foto’s herbekeek, besefte ik dat ik de geboorte van een legende op de gevoelige plaat had vastgelegd. Het klinkt misschien vreemd dat ik het zo lang zelf niet besefte, maar met Banksy zat ik al die jaren in het oog van een storm. Het is nu al 22 jaar geleden dat ik Banksy voor het eerst ontmoette, en het heeft me al die tijd gekost om een beetje perspectief te krijgen op wat we samen hebben verwezenlijkt.’
Maar is Banksy wel blij met Lazarides’ boek ‘Banksy Captured’, waarin Banksy zelf, nog meer dan zijn werken, op de voorgrond staat, weliswaar onherkenbaar? ‘Ik heb getwijfeld, maar onlangs kwam ik te weten dat hij het boek oké vindt. Hij weet dat ik zijn identiteit nooit zal onthullen. Ik zal het volk, dat Banksy groot maakte, zijn volksheld niet ontzeggen.'
'Zal hijzelf ooit zijn identiteit onthullen? Dat is zijn recht, maar ik denk dat hij het nooit nog kán doen. We hebben samen destijds zo veel fictieve verhalen - fake news - over hem uitgebracht dat niemand hem nog zou geloven. Het is zoals een roman lezen en dan de verfilming zien. Als je in je hoofd al een beeld vormde van de personages kan je die niet meer herkennen in een film. Banksy zou morgen kunnen opstaan en zeggen dat hij Banksy is, maar iedereen zou het hoofd schudden en zeggen: “No mate, fuck off!’”
‘Banksy Captured, Volume 1’ van Steve Lazarides is vanaf 1 december te koop op www.banksycaptured.com. Daar kan je ook prints van sommige foto’s kopen.