Lopen langs land art tijdens de Smach-biënnale in Italië

Hoewel Zuid-Tirol ooit tot Oostenrijk behoorde, werd het na een woelige geschiedenis in de jaren 60 een autonome regio van Italië. Van de ruim half miljoen inwoners spreken er zo’n dertigduizend mensen behalve Italiaans en Duits ook Ladinisch, een Reto-Romaanse taal. Leerlingen krijgen les in drie talen. Velen, zoals Smach-medeoprichter Michael Moling, zijn gehecht aan hun identiteit. Het was niet alleen zijn liefde voor kunst die hem op het idee bracht voor de biënnale, maar ook die voor zijn streek. Van het mondaine wintertoerisme in de Dolomieten heeft hij geen al te hoge pet op. ‘Ik wilde een ander soort toerist aantrekken, die van kunst houdt en met respect voor cultuur en natuur. De mensen hier moesten er ook van kunnen genieten.’

Voor de zesde editie van de openluchtkunstbiënnale – de eerste was in 2013 – schreven meer dan driehonderd kunstenaars uit 29 landen zich in. Tien ervan werden geselecteerd en uitgenodigd om hun werk ter plaatse te maken op een bijzondere locatie in Zuid-Tirol. Kunstenaars moeten niet alleen een ontwerp maken op maat van het thema – dit jaar is dat ‘sprouting’ of ontkiemen – en het landschap, maar ook een link leggen naar de geschiedenis van de Ladinische bevolking – in die zin hebben artiesten uit de regio een streepje voor.

Een internationale jury – onder wie Federica Beretta van galerie Hauser & Wirth en de Oostenrijkse grafisch ontwerper Stefan Sagmeister – selecteerde tien ideeën. Geoefende wandelaars kunnen deze zomer een ‘art trekking’ doen langs alle werken via een circulaire route van zo’n 75 kilometer die goed is voor vier dagen stappen met onderweg drie overnachtingen, maar je kunt de locaties evengoed apart bezoeken.

In het natuurpark Fanes-Sennes-Braies, in Pederü, weer­klinkt het geluid van koeienbellen. De nieuwsgierige dieren likken graag aan je handen en voor wie het zich afvraagt: koeientongen blijken ruwer dan die van katten. Later in de zomer trekt het vee naar hogergelegen gebieden, maar nu grazen ze volop in de weides en geven ze Egeon kopjes. De kunstenaar uit Bolzano maakt meestal murals in de stad en waagt zich voor het eerst aan landschapskunst. Hij verzamelt stenen uit de rivier en legt ze in een cirkel in het gras. ‘Explosion’, zo luidt de titel. ‘Deze plek was een uitvalsbasis voor soldaten in de Eerste Wereldoorlog’, vertelt hij. ‘Maar oorlog gaat over destructie, dit is een explosie van iets positiefs, van verbinding. Ik dacht aan de amanita muscaria (vliegenzwam, n.v.d.r.). Als je het topje er afsnijdt en op zwart papier drukt, krijg je een gelijkaardig wit patroon.’ Een koe schopt per ongeluk tegen een steen. ‘Fantastisch! Zo verspreiden de sporen van paddenstoelen zich ook.’

Voor het volgende werk, van Michela Longone, moeten we naar het Parco Naturale Puez Odle. De onverharde weg gaat eerst licht naar boven, tot aan het wandelpad. Daarna wordt het een serieus steile klim. Het miezert en al is het kil in het bos, elke stap brandt in de bovenbenen. Het ruikt heerlijk naar dennenbomen, overal zijn bloemen te fotograferen, zoals roze alpenlijmkruid, wit zilverkruid en paarse sneeuwbal.

Hoewel we geen uur aan het stappen zijn, plakt mijn regenjas van het zweet. Zou het nog ver zijn? Ik probeer niet te hijgen. Het volgende moment komen, net niet verscholen op een rotsachtige heuvel, tientallen statige, amberkleurige klaprozen op stalen steeltjes in zicht – oef. ‘I think’, zo heet het kunstwerk, maar ‘I think’ dat ik eerst op een rots ga uitpuffen.

Na een paar minuten klaart het op, hoor ik de vogels weer in plaats van mijn ademhaling en zie ik Longones creatie zoals het hoort. Van bovenaf, met licht dat door de bloemen schijnt, en daarachter alle schakeringen groen van bomen, mos en varens en de Dolomieten die je doen verstommen. De Italiaanse kunstenares vertrok van het zinnetje ‘I think’, dat Darwin bij het noteren van zijn evolutietheo­rie had neergekribbeld. ‘Voor mij gaat het over alles wat mogelijk is in dit leven. Welke weg neem je? In elke bloem, gemaakt van hars, zit iets verborgen: een munt, stukje plastic of krantenknipsel. Message in a flower, inderdaad.’

De ochtend nadien schijnt de zon. Een nieuwe dag, een nieuwe klim, zij het minder steil. We trekken vanaf hotel Ütia de Börz in Passo delle Erbe (San Martino de Tor) richting Maurerberghütte. De overheersende geur is opnieuw den. Het is een paar kilometer tot aan ‘Il popolo della corteccia’ van Megx aka Margherita Burcini. De kunstenares uit Fano boetseert beelden van klei en stro die vergroeid lijken met de bomen. De ‘people of the bark’ krijgen over een paar dagen een behandeling met ei en kleurpigment, om langer mee te gaan. ‘We zitten met een klimaatcrisis, een sociale crisis, met te veel plastic, met Poetin’, zo begint ze. ‘Nieuwe wetten zullen ons niet redden, wel ons bewustzijn. Wat zou er gebeuren als mensen zich direct zouden verbinden met de natuur?’ Ze verwijst naar de Ladinische legende waarin een prinses die ongelukkig was in de mensenwereld zichzelf in een marmot veranderde en naar het dierenrijk vluchtte.

Tot de coronapandemie uitbrak, was ze in dienst als grafisch ontwerper en productdesigner. Toen het bedrijf stopte, werd ze kunstenaar. ‘Ik praat niet met bomen, maar als ik ermee werk, krijg ik vertrouwen in mezelf en de wereld. Willen jullie eens proberen?’ De fotograaf en ik mogen met onze handen in de klei, om de mallen te vullen. ‘Als je je eigen natuur volgt, gebeuren er mooie dingen. Art is in our nature.’ Op de weg terug horen we een korhoen tussen de struiken. Als we stoppen om te kijken, trakteert hij ons op een dansje.

Aan de voet van de Putia-berg in Passo delle Erbe staat de jonge Duits-Amerikaanse Delilah Friedman onder de bomen. Ze heeft pleisters rond haar vingers: een gevolg van haar werk ‘Nexus’, wat connectie betekent en waarvoor ze zo’n vijf kilometer touw haakt. Het hangt niet te laag, anders raken er dieren in vast. ‘Eerst was het schrikken, toen de mieren mijn benen opkropen, maar we hebben vrede gesloten. Ik laat hun woonplaats – die stapel hout – voor wat ze is.’ Of hoe landschapskunst altijd aanpassen is.

Net voor de middag start de tocht richting Ütia Ranch da André vanuit het dorpje La Valle. De donkere wolken geven het landschap iets dramatisch, we zijn omringd door weilanden en bergen, en net als we aan het restaurant komen, begint het te gieten. De hut zit vol en het contrast met de rust buiten kan niet groter zijn. Het is lang wachten op het eten en de kunstenaars die we zouden ontmoeten op hun locaties laten weten dat ze, doorweekt, naar hier afzakken voor warme thee. We praten kort met hen en moeten beslissen. Doorstappen of niet? We gaan ervoor. Goeie gok. De buien kappen ermee voor vandaag, en al blijven de wolken omineus hangen, onze voeten blijven droog.

Wie tijdens de trektocht zelf toch nog op zijn kunsthonger zou blijven zitten, kan ook een kijkje nemen in het 25 hectare grote Smach-artpark in Val dl’Ert, San Martino de Tor, waar elk jaar drie of vier creaties een vaste plek krijgen – een van de selectiecriteria is de weersbestendigheid van de kunstwerken. Een van de oudste heet ‘I due papà di bambi’ (2013) van Francesco Begna. De herten genaamd Gilbert & George vormen een hommage aan het bekende kunstenaarsduo. Gilbert Prousch komt uit San Martino de Tor, zo zegt Stefano Riba van Smach. ‘Als beeldhouwer had hij een madonna gemaakt voor de plaatselijke kerk. Halfweg de jaren 60 ontmoette hij hier George, waarna hij naar Londen verhuisde. Toen de pastoor hoorde dat hij een relatie had met een man, haalde hij het beeld weg.’  Vandaag staat het in het Museum Ladin.

Een van de meest gevandaliseerde werken – het blijft kunst in de openlucht – blijkt ‘That’s what friends are for’ (2017). Het is een still van Henry Winkler en Shelley Long uit de film ‘Night shift’ die elkaar knuffelen in bad, waarop een wiskundig bewijs staat voor de liefde. Geen naakt, maar het zou voor sommige gelovigen hier aanstootgevend zijn. De formule klopt trouwens niet, de clou is dat liefde niet te vatten valt in wiskunde, maar pas jaren later sprak iemand de kunstenaar erop aan. ‘Eindelijk snapt iemand het!’, zou Luca Chiesura hebben gereageerd.

Zo schuilt er achter elke hoek een verhaal. ‘The sun’ (2019), cirkels in blauw, geel en rood van Alemeh & Shahed Mohammadzadeh, raakte destijds nipt op tijd af, want het duo mocht Iran eerst niet uit. En ‘Fragile as a rainbow’ (2021) is ontworpen door twee Chinese studenten die hun eigen werk nog nooit in het echt zagen. Xinge Zhang & Jiaqi Qiu gaven tijdens de pandemie vanop afstand bouwinstructies.

Wij naderen intussen het einde van onze kunsttrekking. In de Roda de Armentara (Armentara Meadows) – deze plek alleen al – komen we het begin van de ‘Fairy ring’ van de Italiaan Stefano Caimi tegen. Hij was gefascineerd door de wetenschap achter en tradities van heksenkringen. ‘Vroeger dachten ze hier dat de paddenstoelen groeiden doordat ze in een kring dansten.’ En de oude hutjes die je hier overal in het landschap ziet en gebruikt werden voor de opslag van hooi, brachten Anthony Ko uit Hongkong op het idee voor ‘Disintegration’. ‘Als je zo’n hut zou zaaien zoals een plant, hoe zou dat gaan? Dat wilde ik nadoen.’

De zin om terug te keren om alle crea­ties te zien is groot. De laatste ochtend kruipen we voor 5 uur uit ons bed voor een wonderlijke zonsopgang en de berg Putia die rood kleurt en aan onze voeten ligt. ‘Enrosadira’, heet dit fenomeen. Kunst zit in onze natuur, zeker als je in de Dolomieten bent.