Als trouwcadeau vroeg Bozar-directeur Paul Dujardin geen geld, maar boompjes voor het ‘Derde Paradijs’ in zijn tuin: een landart-installatie van Michelangelo Pistoletto. "Het mooie is: dit kunstwerk is open voor het publiek."
‘Heeft er nog iemand laarzen nodig?’, vraagt Lydia Desloover, terwijl zij en haar man Paul Dujardin zich in hun eigen rubberlaarzen wurmen. Gelukkig hebben ze er nog een paar op overschot staan, deze stormachtige zondagmorgen. We zakten af naar het Pajottenland om in Gooik het ‘Derde Paradijs’ van de Italiaanse kunstenaar Michelangelo Pistoletto te komen bekijken: een landart-installatie in de landschapstuin van het koppel.
De weg naar het paradijs associëren we niet bepaald met zompige weides, zeven beaufort, oude knotwilgen en natte sokken. Maar als de Bozar-directeur en zijn vrouw het verhaal achter hun Pistoletto doen, is het slechte weer snel vergeten.
'Op 13 oktober, onze trouwverjaardag, komt Pistoletto de installatie hier inhuldigen. Intussen wil ik alle bomen nog personaliseren.'Lydia Desloover
‘Toen we twee jaar geleden trouwden, vroegen we geen cadeaus, wel een vrijwillige bijdrage voor bomen’, zegt Desloover, de jeugdliefde van Dujardin. ‘Die bomen hebben we een dik jaar geleden aangeplant in de vorm van drie cirkels: het symbool van het Derde Paradijs. Op 13 oktober, onze trouwverjaardag, komt Pistoletto de installatie hier inhuldigen. Intussen wil ik alle bomen nog personaliseren en overal vogelhuisjes ophangen.’
Arte povera
De wereldberoemde Italiaanse pionier van de arte povera (86) bedacht het concept en het teken voor het Derde Paradijs in 2003. Aan het symbool voor het oneindige (een platte 8) voegde hij een cirkel toe. Zijn idee: uit twee kleine ringen groeit een centrale grote cirkel. De linkse ring staat voor de natuur, de rechtse voor de kunstmatige wereld die de mens creëerde met technologie en wetenschap. Uit beide cirkels ontstaat de middelste: het Derde Paradijs, waar de mens en de natuur duurzaam samenvloeien.
‘Het woord Paradijs gaat terug naar het Perzische woord voor tuin: een plaats waar de natuur artificieel aangelegd is’, schrijft Pistoletto in zijn manifest. ‘We leven in een artificieel paradijs dat ontstond toen de mens zich losrukte van de natuur door zijn intellect en inventiviteit.'
'De architect van het eerste paradijs is de natuur, van het tweede de mens. Die heeft inmiddels zo veel macht en kennis dat hij de natuur kan opgebruiken en vernietigen. De mensheid heeft nu nood aan een nieuw paradijs op aarde. Dat ontstaat als we de twee vorige paradijzen - het natuurlijke en het artificiële - integreren en connecteren. Als mens moeten we de tuinman van het Derde Paradijs worden.’
Landart-installatie
Dat komt goed, want Dujardin en Desloover hebben beiden groene vingers. Dujardin is zelfs al jaren lid van de dendrologische vereniging van Belgische boomliefhebbers rond Philippe de Spoelberch, bekend van zijn prachtige arboretum in Wespelaar-Tildonk. En al twintig jaar is hij bezig de natuur rond zijn 18de-eeuwse kasteelhoeve zoveel mogelijk aan te leggen zoals ze oorspronkelijk was, samen met Regionaal Landschap Pajottenland & Zennevallei.
‘Ik baseer me op de 18de-eeuwse Ferrariskaarten, waar de kasteelhoeve al op staat’, zegt hij. ‘De verdwenen dreef, die van de hoeve rechtstreeks naar de kerk liep, hebben we in 2019 helemaal opnieuw aangelegd met lindebomen. Die dreef leidt nu naar de oorspronkelijke toegang tot het domein, via het poortgebouw achteraan.'
'Ook de dijken zijn we aan het heraanleggen, op basis van de kaarten en één oude knotwilg die er nog stond. En de boomgaard zijn we eveneens aan het herstellen. Straks moet je maar eens mijn zelfgeperst fruitsap proeven.’
Ook Desloover is bijzonder actief in de tuin. Ze ontwikkelt het domein mee tot een coöperatieve ecosite. ‘Onze moestuin is een permacultuur, we zullen van de boomgaard een voedselbos maken, we willen een zaaiserre plaatsen en er komt een bloemenweide voor de bijen’, zegt ze.
‘De tuin wordt één ecosysteem, waar alles continu in verandering is. En waarin elk natuurlijk element zijn belang heeft. De bedoeling is dat de natuur zichzelf wat onderhoudt. Al heb ik dat wel wat onderschat: er is best veel werk aan een boom.’
Eco-activisme
Die hele circulaire, regeneratieve filosofie wist Pistoletto ook te smaken. Toen het koppel hem het idee voorlegde om in hun weide een Derde Paradijs aan te leggen, was hij meteen enthousiast. ‘Het Derde Paradijs is de symbiose van kunst, natuur, wetenschap en landschap. Het werk gaat over de mens die een duurzaam evenwicht zoekt met de natuur. Er zit een soort eco-activisme in. Heel actueel dus’, zegt Desloover.
‘Een Derde Paradijs aanleggen kan niet zomaar. Iedereen die met dat idee speelt, moet de Pistoletto Foundation aanschrijven voor een toelating.’Giuliana Setari
‘Het mooie is: de landart-installatie is open voor het publiek’, zegt Dujardin. ‘Er loopt een wandelpad langs ons huis dat leidt naar het Derde Paradijs, pal in het heuvelachtige landschap van Pieter Bruegel de Oude. Iedereen kan het komen bezoeken. En de bessen van alle inheemse bomen en struiken zijn eetbaar, voor mens en dier.’
Wereldwijd zijn er al zo’n 1200 plaatsen waar het universele symbool van het Derde Paradijs is uitgevoerd. Niet alleen met bomen en struiken, ook soms met tweedehandskledij, dansende koppels, archeologische vondsten, grasheuvels, noem maar op. Het symbool reisde zelfs mee in de ruimte met de Italiaanse ESA-astronaut Paolo Nespoli. En als je goed kijkt, zie je dat het symbool ook in Dujardins horloge is gegraveerd.
Derde Paradijs wereldwijd
‘Een Derde Paradijs aanleggen kan niet zomaar. Iedereen die met dat idee speelt, moet ons aanschrijven voor een toelating’, zegt Giuliana Setari, de Brusselse voorzitster van de Pistoletto Foundation, die ook naar Gooik afzakte. ‘De afmetingen zijn niet vast bepaald, zoals bij een werk van Sol LeWitt. Maar de buitenste cirkels moeten wel even groot zijn.'
'Ik heb Pistoletto ooit eens op een vergadering gesuggereerd om een vergoeding te vragen, ten voordele van de Foundation. Maar dat weigerde hij pertinent. Hij wil dat het symbool zoveel mogelijk verspreid wordt over de wereld. Het Derde Paradijs is voor hem een open en participatief project.'
‘Er gaat geen jaar voorbij zonder dat ik een seminarie volg bij Pistoletto'Paul Dujardin
'Pistoletto maakt geen kunst om louter aan de muur te hangen in een museum of huis. Het is nooit puur decor of esthetiek, wel kunst die de maatschappij zo diep mogelijk binnendringt. Vandaar dat het zo goed is dat de tuin van Paul en Lydia opengesteld wordt. Het is geen privéparadijsje.’
Van Cittadellarte naar Bozar
Dujardin heeft al langer een band met Pistoletto. Onder zijn bewind evolueerde het Paleis voor Schone Kunsten tot een multidisciplinaire plek waar muziek, architectuur, film, dans, kunst en performance in interactie zijn met elkaar en met de omgeving.
Het holistische idee ligt dicht bij Pistoletto’s Cittadellarte in Biella, in de Noord-Italiaanse regio Piemonte: geen klassieke ‘kunstschool’ waar je leert schilderen of beeldhouwen, maar een plaats waar ze de link leggen tussen kunst en de samenleving.
‘Een laboratorium met experts en researchers uit verschillende lagen van de samenleving, opgericht in 1998. Met als doel: de maatschappij inspireren en transformeren op een verantwoorde manier’, zoals Pistoletto het zelf omschrijft in zijn manifest.
De Pistoletto in Paul Dujardin
‘Er gaat geen jaar voorbij zonder dat ik een seminarie volg bij hem in Biella. Zijn tafels zijn gemaakt in het symbool van het Derde Paradijs’, zegt Dujardin. Elk jaar viert Bozar op 18 december ‘Rebirth Day’: de feestdag die Pistoletto in het leven riep voor de ‘wedergeboorte van de samenleving’.
‘Ook in zijn ideeën over architectuur werkt hij rond renaissance en regeneratie’, zegt Dujardin. ‘De muren van zijn atelierwoning in Biella, gelegen in een oude textielfabriek, zijn bekleed met een mengeling van stro en een restproduct uit de rijstteelt. Zo gaat er niets verloren.’
Dujardin past dat ecologische principe momenteel ook toe voor de binnenafwerking van zijn bibliotheek. Die wordt ondergebracht in een naoorlogse elektriciteitscabine aan de voorkant van de kasteelhoeve.
‘Het bakstenen volume zou normaal worden afgebroken, omdat het niet meer functioneel was. Maar het is een interessant gebouw en het krijgt zo een nieuwe bestemming. Ik wil de bibliotheek op termijn ook graag openstellen voor de buurt.’ Het had een idee van Pistoletto kunnen zijn.
