Wie is die Belgische kunstenares die digitale bomen op de Eiffeltoren plant? Die de verzanding in Senegal tegenhoudt met Cointreau-sinaasappelbomen? En die halftijds inwoont bij de indianen van het Amazonegebied? Portret van Naziha Mestaoui, de fygitale eco-warrior. 'Elon Musk creëert een nooduitgang naar Mars, zodat we onze planeet verder kunnen kapotmaken.'
Honderdduizend bomen heeft ze al geplant sinds 2012. Geen enkele kunstenaar had zo'n positieve ecologische impact op de planeet als zij. Maakt zij dan landart? Of moeten we haar eerder een activiste noemen?' 'Ik ben architecte, activiste en artieste. Waarom zou ik één etiket nodig hebben? In mijn werk combineer ik kunst met ecologie, digitale technologie, activisme en herbebossing. En dat begint een impact te hebben, dat is het belangrijkste', zegt de Belgisch-Tunesische Naziha Mestaoui (41), een pionier in digitale kunst zonder galerie. Haar werk is niet te koop.
'Ik ben 17 jaar kunstenaar. Het interesseert me niet hoeveel geld mijn kunstwerken waard zijn. Ik heb voor mijn projecten het geld van verzamelaars niet nodig. Wat ik als artiest wil, is de wereld waarin we leven in vraag stellen aan de hand van installaties.' Die toont ze vooral in musea. Maar het liefst nog op plekken waar zoveel mogelijk mensen voorbijkomen: de Eiffeltoren bijvoorbeeld. Voor Mestaoui het symbool van de industriële revolutie en bijgevolg ook de aanstoker van de klimaatproblemen die we nu meemaken.
In België passeerde het compleet onder de radar, maar tijdens de klimaatconferentie van Parijs eind 2015 haalde Naziha Mestaoui de wereldpers. Via een smartphone-app kon je toen een digitale boom laten verschijnen op de Eiffeltoren. Die werd tijdens de top live geprojecteerd op het monument. Voor elke digitale boom, die groeide op basis van je hartslag, werd er ook een echte geplant. 'Die herbebossing is betaald via de 'One Heart, One Tree'-Kickstartercampagne die in één maand tijd 62.000 euro ophaalde. Microsoft, Facebook en de Franse hotelgroep Accor steunden het project. Zo'n 1,3 miljoen mensen volgden de actie, uiteindelijk werden 55.000 bomen geplant.'
Dat 'fygitale' (fysiek en digitaal in één) kunstconcept reist straks de wereld rond. 'Op elke locatie combineer ik de digitale technologie met een ecologische actie. Intussen herbebossen we op zeven plekken, onder meer in Frankrijk, Senegal, India en het Amazonegebied.'
Gulle zeste
'One Orange, One Tree' is de jongste spin-off van het Eiffeltorenproject. De conflictzone Casamance, in Zuidoost-Senegal, leed de voorbije decennia onder de extreme droogte. Daardoor zijn veel mangroves - wortelbomen die als dijk dienen tussen zee en land - verdwenen en werden akkers overspoeld met zeewater. Er ontstond een hongersnood en, als gevolg daarvan, een enorme migratiegolf. 'Tien jaar geleden begon een lokale vzw L'Océanium een programma om de mangroves opnieuw aan te planten. En in drie jaar tijd konden de locals er stilaan weer groenten verbouwen. Ook kleine vissen, garnalen, oesters, vogels en insecten herontdekten de regio. Waardoor de Senegalezen er weer enigszins van de natuur konden leven.'
In diezelfde regio wil Naziha Mestaoui nu samen met L'Océanium sinaasappelbomen planten. Minimaal 15.000 stuks. Het doel: niet het zeewater indammen, maar de biodiversiteit verhogen en het voedselaanbod minder eenzijdig maken. 'De mensen leven daar vaak van rijst, op smaak gebracht met kruidenblokjes. Dat veroorzaakt heel wat diabetes. Hun karige oogst op de akkers verkopen ze immers liever op de markt, om met dat geld goedkoop voedsel te kopen. Met de sinaasappels hebben ze ook iets gezonds te eten.'
'Senegal is overigens het land van de sinaasappelen. Cointreau bijvoorbeeld haalt daar het gros van de zeste voor zijn triple sec-likeur. Vandaar dat Cointreau dit kunstige goede doel steunt', legt Mestaoui uit.
Voor elke foto met de hashtag "#1orange1tree" plant het drankmerk één sinaasappelboom. En per verkochte 'Cointreau meets Liberty London'-koffer gaan 50 bomen de grond in. De speciaal voor het project ontwikkelde doos is gelimiteerd, de plantcapaciteit niet.
Zouden we niet eerst de aarde proberen te herstellen, in plaats van een andere planeet te gaan vervuilen?
Dichter bij huis, in Normandië, Frankrijk, installeerde Mestaoui recentelijk nóg zo'n eetbaar kunstwerk. Ze legde een woud aan met bloemen, planten, struiken en bomen, die allemaal een bron van voedsel zijn. 'De natuur is zo genereus. Op elk moment van het jaar is er op elk niveau iets te eten, voor mens en dier. Je kan op een kleine oppervlakte veel mensen voeden zonder veel grond te verspillen. Net zoals in de jungle. Dat regenwoud is een bron van voedsel, geen bron van hout. Veel mensen zijn dat vergeten.'
Infraroodredding
Zeventien jaar woont Mestaoui intussen in Parijs, maar ze groeide als kind van een Belgische moeder en een Tunesische vader op aan het Jubelpark in Brussel. 'Brussel is zoveel groener dan Parijs', zegt ze. 'Als kind was ik al gek op de natuur. Wanneer we in het park een gewonde vogel vonden, namen we die telkens mee naar huis om te verzorgen. Soms hadden we wel 30 dieren in huis, van eekhoorns tot parkieten of eksters. We zetten vogels onder infraroodlampen en vermaalden graantjes om ze makkelijker te voeden.'
Mestaoui studeerde architectuur en urbanisme aan La Cambre. Maar gebouwen of stadsplannen tekende ze nooit. Sinds 1997 is ze actief als kunstenares. Ze werd lid van de kunstenaarscollectieven 'Lab(au)' en 'Electronic Shadow', waarmee ze wereldwijd wordt gezien als een pionier van de digital art.
Hoewel ze het met Electronic Shadow tot in het Centre Pompidou in Parijs, het MoMA in New York en de Biënnale van Moskou schopte, koos ze de jongste jaren toch voor een solocarrière. Via een artistieke en interactieve weg wil ze de mensen weer in harmonie brengen met de natuur.
Leven tussen de indianen
Daar zat een trip naar het Amazonewoud in 2012 voor alles tussen. 'De indianen die ik daar ontmoette, hebben mijn leven veranderd. Ze zien geen hiërarchie tussen mens, dier of plant. Ze beschouwen fauna en flora als intelligente wezens waarmee ze samenleven.'
Honderdduizend bomen heeft Mestaoui al geplant sinds 2012. Geen enkele kunstenaar had zo'n positieve ecologische impact op de planeet als zij.
Het was de kwantumfysica - de grootste revolutie binnen de natuurkunde sinds de verlichting - die Mestaoui bij de indianen bracht. 'Die beschrijft de natuur compleet anders dan de bekende natuurwetten uit de verlichting. De kwantumfysica stelt de werkelijkheid én ons materiële wereldbeeld compleet in vraag. Vandaar dat ik op zoek ging naar volkeren tot wie de ideeën van de verlichting nooit zijn doorgedrongen. Op een wetenschappelijke conferentie over het thema ontmoette ik een Braziliaanse indiaan, die me uitnodigde voor een samenkomst van twaalf stamhoofden in het Amazonegebied. Via hen legde ik contacten met verafgelegen indianendorpen.'
Sinds 2012 woont Mestaoui een paar maanden per jaar in het Amazonewoud. 'Het kost me vijf dagen om er te geraken, waarvan twee in een bootje op de rivier', lacht ze. 'Het is bijzonder om met deze mensen te kunnen samenleven. Niemand wordt daar uitgesloten: er zijn geen criminelen of daklozen in de stam. De jachtvangst wordt gedeeld met iedereen, wegens gebrek aan een koelkast. Je maakt geen keuze zonder rekening te houden met de groep.'
'De indianen leven van de jacht, de visvangst en de pluk. Maar daar bak ik voorlopig nog niet veel van. De kinderen toonden me wel hoe vissen te vangen met de blote hand, maar ik krijg er geen beet. Dus draag ik maar de mand waarin hun vissen terechtkomen. De vrouwen slagen erin om 30 kilo bananen op hun hoofd door de jungle te dragen. Ze lachen me uit als ik voor de zoveelste keer wegglijd tijdens de oogst.'
'Aanvankelijk werd ik gebombardeerd tot kinderoppas, nu draai ik mee. We koken samen, zingen samen, dansen samen. Als het feest is, drie dagen aan één stuk, drinken we een soort bier. Gemaakt van gefermenteerde maniok die de vrouwen kauwen en weer uitspuwen. Liters heb ik ervan gedronken, maar zat word ik er niet van. Zij wel. Continu speelt een trommelaar een ritme. En na een poosje merk je dat iedereens hartslag daarop is gesynchroniseerd. Je leeft op dezelfde frequentie en dat connecteert iedereen met elkaar. Dat gaf me ook het idee voor One Heart, One Tree.'
Met de indianen doet Mestaoui soms interactieve performances: ze transformeert hun rituele gezangen via breinelektrodes digitaal naar kleuren en bewegingen. Maar ze leerde de indianen ook schilderen. Hun allereerste monumentale doek, een soort mythologische slang, belandde via een verzamelaar zelfs in een museum in São Paolo. 'Ik zou nooit fulltime tussen de indianen kunnen leven', zegt ze. 'Daarvoor is het letterlijk te ver uit mijn comfortzone, zonder stromend water of elektriciteit. Maar het is de enige plek waar ik me volledig geconnecteerd voel met het woud. De indianen leren me te communiceren met de bomen, ze tonen me hoe ik de signalen van de natuur kan begrijpen.'
Elon Musk
Dankzij technologie en interactiviteit wil de Belgische artieste de mens opnieuw connecteren met de natuur. Dat basisidee zit achter elk van haar kunstwerken of ecologische acties. 'Technologie is niet de vijand van de natuur, want de mens is niet het enige dier dat technologie inzet. Apen fabriceren werktuigen en zeezoogdieren ontwikkelen ultrasone communicatiemiddelen. Maar als de technologie niet meer gelinkt is aan de natuur, wordt het gevaarlijk.'
'Als Elon Musk beweert dat de technologie ons zal toelaten op Mars te leven, dan is dat puur neokolonialisme. Een soort escapisme ook. Zouden we niet beter eerst de aarde proberen te herstellen, in plaats van een andere planeet te gaan vervuilen? Musk creëert een nooduitgang, waardoor we verder onze aardbol kunnen kapotmaken.'
'Heel die opwarming van de aarde is trouwens maar één aspect van een groter probleem: we leven gedeconnecteerd van de natuur. Vergeet niet dat er geen tussenschot is tussen ons en de natuur. Wat we de natuur aandoen, doen we onszelf aan. Het komt als een boemerang terug. Wraak noem ik dat niet. Maar de energie die de mens stopt in het vernietigen van de aarde, komt terug in een andere vorm. We moeten de planeet niet redden, we moeten onszelf redden. Want als de mens uitsterft, neemt de natuur het gewoon weer over. Dan breekt de Gouden Eeuw van de biodiversiteit aan.'
Meer mier
Daar lijkt het op af te stevenen. De klimaattop in Parijs haalde niet het beoogde resultaat, ook al slaagde Mestaoui's boomproject wel glorieus. En de internationale opvolging van de niet-bindende afspraken verloopt ook allesbehalve volgens schema. Heeft het dan wel zin om nog optimistisch te blijven, zoals zij? 'Op zo'n klimaattop leggen we onze toekomst in de handen van politici, organisaties, regeringsleiders of lobbyisten. En dan verwachten wij dat zij iets veranderen. Maar waarom doen we het zelf niet? Neem zelf je verantwoordelijkheid. Ageer zelf. In plaats van te klagen over kernenergie, stap over op een energieleverancier met 100 procent duurzame energie. Verander van bank als je ethischer wil bankieren. In plaats van te lezen over ontbossing, eet minder vlees of producten met palmolie. Want dat zijn de belangrijkste oorzaken van het kappen van het regenwoud.'
'Verandering begint bij jezelf, niet bij de politici op wie je niet kan rekenen. Ze doen ons geloven dat het probleem nog veraf ligt. Maar de gevolgen zijn nu al voelbaar. Of denk je dat die klimaatvluchtelingen echt graag naar Europa komen om onderweg op een boot te sterven?'
'Ik weiger negatief te zijn. Pessimistisch doemdenken of niet, we sterven allemaal. Dat is de enige zekerheid. We hebben niet veel te verliezen, dus de vraag is: wat doen we met ons leven? Als ik weer zo'n staaltje catastrofisme hoor, moet ik altijd aan de mieren denken. Als je alle mieren op aarde zou wegen, zou je merken dat ze twee keer zo zwaar zijn als alle mensen samen. Toch hebben ze een minder negatieve impact dan de mens. Kunnen we niet meer zoals de mieren zijn?'