Omdat we dringend iets moeten doen aan de onzichtbare afvalstroom op bouwwerven, geeft Sabato het goede voorbeeld: we lieten door het Brusselse BC Materials honderd designkrukken maken van gestampte aarde van de grootste bouwwerf van Knokke.
‘Kunnen jullie een helm opzetten voor jullie de bouwput betreden, alstublieft?’ We sputteren even tegen, maar de werfverantwoordelijke van Project Duinenwater staat erop. Begrijpelijk: het vastgoedproject achter het station in Knokke is gigantisch. Continu rijden bulldozers en vrachtwagens op en af uit de immense bouwput. ‘Een deel van Duinenwater is al afgewerkt, maar dit stuk woonwijk zal pas in 2023 helemaal zijn opgeleverd. Duizend kubieke meter zandgrond wordt hier elke dag afgegraven en weggevoerd. In totaal verzetten we 55.000 kubieke meter aarde, goed voor 4000 vrachtwagens’, schat de werfbaas.
Met alle aarde die is afgegraven om de Parijse metro te realiseren, zou je heel de Lichtstad opnieuw kunnen bouwen.
Jasper Van der Linden, architect-designer bij het Brusselse BC materials, moet even slikken als hij aan de ecologische impact van dit project denkt. ‘Ik had de schaal ervan toch lichtjes onderschat’, geeft hij toe. Met zijn emmer en schop in de hand ziet hij er nietig uit tussen de enorme graafmachines. Alsof hij een zandkasteel wil maken in die enorme zandbak.
‘Ik kom een grondstaal nemen. Want met BC materials willen we testen of we met die Knokse aarde voor Sabato een designobject in ‘rammed earth’ kunnen maken. Deze zandgrond lijkt me daar geschikt voor’, zegt hij. ‘De zandkorrels zijn wel rond en dik, maar het zand bevat ook schelpen. Die zullen extra structuur geven in ons mengsel. En misschien zie je wel sporen van die schelpen als we ons meubel aan de bovenkant afschuren. Dan heb je een echt fossiel uit Knokke.’
Rammed Earth
We bevinden ons op de werf van Duinenwater, omdat Sabato voor het derde jaar op rij een designobject op de markt brengt met een Knokse grondstof. Na glas van Knoks zand en een fruitschaal van Knokse schelpen maken we dit jaar een designkruk van gestampte aarde. ‘Rammed earth of stampleem maak je met een mengeling van zand, klei, water en grind’, zegt Van der Linden.
‘Van die mix giet je een laag in een bekisting. Daar komt best veel druk op, want je stampt dat mengsel aan met een metalen rammer of een pneumatische machine. Het grote verschil met beton? Stampleem hardt niet in de bekisting, het droogt in de lucht. Dus als je ermee bouwt, moet je elke laag meteen ontkisten. Een muur bouwen kan soms weken duren. Maar dan zie je wel mooi die laagjesstructuur waarvoor stampleem zo geliefd is.’
De ‘rammed earth’-techniek klinkt ambachtelijk en lastig. En dat blijkt ook te kloppen als we weken later de productiesite van BC materials bezoeken vlak bij Tour & Taxis in Brussel. Medewerker Bregt Hoppenbrouwers werkt zich in het zweet om een Sabato-krukje te rammen, terwijl Van der Linden een prototype uit de bekisting wrikt. Duidelijk geen klus voor beginners, want in de ronde kruk is een scherpe puntvorm uitgespaard. Een strak detail, dat tot een schaduwspel leidt in het massieve meubel.
Maar net dát element maakt het ontkisten delicaat. ‘Met twee man zijn we al snel een paar uur bezig aan zo’n krukje. En doordat we het bovenaan afschuren, is elk exemplaar uniek. Mispak je trouwens niet: dit krukje weegt 40 kilo, de grotere bijzettafel zelfs 80 kilo. Je verplaatst die niet zomaar. Als ik een tip mag geven: zet ze niet buiten. De regen zal het materiaal te veel wegspoelen.’
Designkruk
Sabato heeft een dubbele primeur: dit is niet alleen het eerste designobject van BC materials dat in productie gaat. Het is ook de eerste keer dat het Brusselse bedrijf met grondstoffen uit Knokke werkt. Normaal produceert het bouwmaterialen met grond die afgegraven wordt op grote werven in de hoofdstad.
Koop het krukje in de Sabato Shop
De Limited Edition designkruk van BC Materials voor Sabato is nu verkrijgbaar in onze webshop. Klik hier voor de Sabato Shop.
‘Wij beschouwen aarde niet als een afvalstof, maar als een bouwstof. We maken er rammed earth van, maar ook leemstenen, leempleister of granito. Zulke werfgrond wordt dagelijks massaal weggevoerd. Vaak naar verlaten Waalse steengroeves, die ermee opgevuld worden. Of naar dumpplekken in Nederland of Duitsland, waar nieuwe ‘bergen’ worden gecreëerd. Die verborgen afvalstroom vergeten veel architecten’, zegt Wes Degreef, architect bij BC architects, het architectenbureau dat BC materials als spin-off oprichtte in 2016.
‘De helft van de vrachtwagens in Brussel komt van een bouwwerf. En met alle aarde, afgegraven om de Parijse metro te realiseren, kan je heel de Lichtstad opnieuw bouwen. Als we meer circulair bouwen met gerecycleerd werfmateriaal kunnen we die trafiek, die CO2-uitstoot en die afvalstroom terugdringen.’
Circulair bouwen
De spin-off van BC architects doet pionierswerk dat internationaal wordt opgepikt. In Europa zijn ze de eerste operationele producent van bouwmaterialen op basis van werfgrond. Nicolas Coeckelberghs, de medeoprichter van BC materials, studeerde dan wel bij CRATerre aan de universiteit van Grenoble, de enige plaats ter wereld waar ze een master in aardearchitectuur organiseren, maar de vonk voor die circulaire bouwfilosofie sloeg over in Burundi. Daar ontwierpen en bouwden Coeckelberghs en Van der Linden samen met het team van BC architects in 2012 een bibliotheek.
‘We gebruikten vooral lokale, natuurlijke materialen: aarde, sisalplanten en hout. Dat project leidde bij ons tot een mindshift. Het veranderde onze kijk op bouwen. We beseften hoeveel duurzamer en veerkrachtiger onze toekomstige wereld kon zijn. Zodra we terug waren in Europa probeerden we die inzichten hier om te zetten in kwalitatieve architectuur’, zegt Van der Linden.
Het idee om grond niet als afval, maar als grondstof voor bouwmaterialen te zien, is nobel. Al blijven hun circulaire grondstoffen een druppel op een hete zandplaat. Net als de Sabato-collab: met de 4 à 5 ton aarde uit Knokke die dankzij dit initiatief wordt verwerkt tot zo’n honderd designobjecten vul je nog niet eens één vrachtwagen. De impact op de afvalstroom van Project Duinenwater, een nieuwbouwproject van Triple Living, is dus beperkt.
‘We willen vooral inspireren en tonen hoe het anders kan. In de toekomst zou je evengoed dit soort gebouwen binnenin kunnen afwerken in leempleister van Knoks zand. Of de muren bouwen in rammed earth of in leemsteen, gemaakt van lokaal zand’, zegt Coeckelberghs.
Toparchitecten
‘We beseffen allemaal dat we iets moeten doen aan de onzichtbare afvalstroom op bouwwerven.’Nicolas Coeckelberghs
Al lijkt een kentering bezig. Dat merkt BC materials bijvoorbeeld aan zijn workshops, waar architecten, aannemers, zelfbouwers, overheden en studenten gretig op intekenen. ‘Zij beseffen allemaal dat we in de toekomst duurzamer moeten bouwen. En dat we iets moeten doen aan de onzichtbare afvalstroom op bouwwerven. Dit krukje is trouwens door de cursisten ontworpen op onze zomerworkshop van vorig jaar’, zegt Coeckelberghs.
‘Onze bouwmaterialen behoren nog tot een niche. Maar we merken wel dat toparchitectenbureaus als Nicolas Schuybroek en anversa aan realisaties in rammed earth werken, samen met ons. Ook de Luma Foundation in Arles toonde al interesse. En het architectenkantoor 51N4e bekijkt of het mogelijk is om de WTC-toren in Brussel binnenin in lokale leempleister af te werken.’
‘Ken je het Ricola-centrum van de Zwitserse architecten Herzog & de Meuron?’, vraagt Coeckelberghs. ‘Dat gebouw is volledig in prefab rammed earth-blokken opgetrokken. Het is een hedendaags icoon in die bouwtechniek, die eigenlijk al eeuwenoud is. Want vroeger bouwde men uitsluitend met de grondstoffen die men in de buurt vond. Denk maar aan stamplemen kashba’s in Marokko, tempels in Nepal of traditionele schuren in Oostenrijk. Meer dan de helft van het Unesco-patrimonium is gebouwd met aarde.'
'Voor grote erfgoedprojecten, zoals in Bokrijk, komt onze knowhow over circulair bouwen met lokale aarde goed van pas’, zegt Coeckelberghs. ‘Bouwen met aarde is als koken: als je de juiste ingrediënten samen gooit, kan je rammed earth, leemstenen, leempleister of zelfs granito maken. Met BC materials zullen we ons blijven focussen op bouwmaterialen. We zijn niet van plan om een eigen designlijn op te richten. Het krukje met Knokse aarde is een eenmalig project. Ook al toonden galeries, de Oslo Architectuur Triënnale en de Biënnale van Venetië al belangstelling om de prototypes te exposeren.’
Duurzaamheid
Het hoofdkwartier van BC architects en BC materials ligt vlak bij Brussel-Noord. Dicht bij de grote afvalstromen van de werven in de hoofdstad. Maar ironisch genoeg ook pal tegenover de gigantische centrale van Interbeton: qua filosofie zowat hun tegenpool.
‘Sinds het modernisme bouwt bijna iedereen met beton, staal en gips. Staal is supersterk natuurlijk, maar het vreet energie om te produceren. Beton is vooral goedkoop omdat de sector gesubsidieerd wordt. En gips is nauwelijks recycleerbaar. Een nieuwe generatie architecten en bouwheren is zich ervan bewust dat de ecologische kostprijs van dat modernistisch bouwen nooit wordt meegerekend. Dus zoeken ze naar duurzamere alternatieven. En wij produceren er enkele.’
De grootste uitdaging voor BC materials: prijscompetitief en mainstream worden. ‘Eerst moeten we mensen sensibiliseren, zodat de vraag naar duurzamere, circulaire bouwmaterialen stijgt. Bouwen met leem is vochtregulerend. Het maakt je gebouw gezonder en houdt het langer koel. Ook de akoestiek is vier keer beter dan met gips. Last but not least leidt het niet tot afval: vijftig jaar oude leem kan je afschrapen en hergebruiken.'
De voordelen van leembouw zijn legio, het probleem is de prijs. Leempleister kost tussen 30 en 45 euro per vierkante meter. Dat is 20 procent duurder dan gips. Leemstenen hebben het potentieel van snelbouwstenen, maar zijn nu nog 60 procent duurder. En rammed earth kost zelfs 600 euro per vierkante meter.
‘Bouwen met aarde is als koken: als je de juiste ingrediënten samen gooit, kan je rammed earth, leemstenen, leempleister of zelfs granito maken.’Nicolas Coeckelberghs
Kan je dat prijsverschil dan niet wegwerken door schaalvergroting? ‘Stel dat we 10 miljoen euro lenen en een grote fabriek bouwen, dan zal de prijs wel zakken. Maar dan heb ik een depot met honderdduizenden leemstenen. Terwijl de vraag niet zo groot is. Ik wil niet de Wienerberger van de leemsteen worden. Maar ik wil op termijn wel graag samenwerken met grote steenproducenten. Daarom doen we nu aan sensibilisering, zodat de vraag stijgt.'
'Ons doel is niet per se winst maken, wel impact creëren. Onze innovatieve methodes schermen we niet af, we democratiseren ze net. Dat klinkt nogal idealistisch? Misschien wel, maar dat heb je net nodig om duurzame verandering in de bouwsector teweeg te brengen.’
