Het 150ste geboortejaar van Frank Lloyd Wright herdenkt het New Yorkse MoMa vanaf deze week met een expo. Villa's in België bouwde de grootste Amerikaanse architect uit de 20ste eeuw nooit.
Modeondernemer Michael Arts bouwde in Kapellen een villa die bijna letterlijk een kopie is van Frank Lloyd Wrights meesterwerk: 'Fallingwater' uit 1935. Kunstenaar Koen van den Broek hertrouwde in een Californische kapel van Wright, een architect wiens monumentaliteit hem al jaren inspireert. Maar professor Anne-Marie Malfait is de Belg die het dichtst de meester benadert: de professor reumatologie leeft in Oak Park, een buitenwijk van Chicago waar Frank Lloyd Wright vanaf 1889 twintig jaar woonde en werkte. Meer dan 150 projecten tekende hij er in zijn studio, opgericht in 1893. Oak Park heeft nu de hoogste concentratie Wright-gebouwen ter wereld. Maar liefst tachtig buildings in het omliggende district zijn van hem: genoeg om deze plek de historische geboorteplek van de 'prairie style' te noemen. Dat was de eerste eigen stroming binnen de Amerikaanse architectuurgeschiedenis.
Vóór Wright (1867-1959) was Amerikaanse architectuur vooral een mix van Europese neostijlen uit diverse tijdsperiodes: de middeleeuwen, de Italiaanse renaissance en de klassieke oudheid. Denk aan het Witte Huis, de palladiaanse ambtswoning van de Amerikaanse president. De 'prairie style' die Wright introduceerde, brak daarmee. 'Wij in het midwesten wonen op de prairie. We moeten die stille verte erkennen en beklemtonen. Vandaar de licht hellende daken, de lage hoogten, de rustige silhouetten, de compacte massieve schoorstenen en beschermende luifels, de laag aangezette terrassen en de uitgebouwde muren die kleine tuinen afgrenzen', zei Wright in 1908.
In zijn interieurs brak hij met de opdeling in klassieke, afgesloten ruimtes, zoals gebruikelijk was in de neoklassieke of koloniale villa's uit die tijd. Zijn indeling was een 'open grid', met een intuïtieve flow doorheen de kamers, zonder deuren of tussenwanden. De warme materialen leunden dan weer aan bij zijn twee grootste passies: architectuur en kunst uit Japan, plus de arts-and-craftsbeweging.
3.000 man
'Ik woon in een huis van de Frank Lloyd Wright Preservation Trust', vertelt de Belgische Anne-Marie Malfait vanuit Oak Park. 'Al is het niet door Wright zelf getekend. Mijn woning is in 1912 ontworpen door John S. Van Bergen, een leerling en medewerker van Wright. In 2016 maakte het deel uit van de Frank Lloyd Wright Plus House Tour. Maar liefst 3.000 mensen kregen we toen over de vloer. Het huis heeft architecturaal belang, omdat het uitzonderlijk goed bewaard is', zegt Malfait, die in Gent studeerde en tussen 2001 en 2009 als onderzoeker werkte in de farmaceutische industrie. In 2009 keerde ze terug naar de academische wereld en richtte aan het Rush University Medical Center in Chicago een lab op voor reumatologieresearch. 'We wonen sinds 2009 in Oak Park', zegt ze. 'Ons huis werd compleet gerestaureerd door architect John Thorpe, de vorige eigenaar aan wie wij het kochten. Hij was de oprichter van de Frank Lloyd Wright Preservation Trust. Hij werd een goede vriend, maar is vorig jaar plots gestorven.'
De Wright-passie sloeg intussen over op Malfaits zoon Sebastian: die studeert nu architectuur in Pennsylvania en werkt als vrijwilliger voor de Frank Lloyd Wright Preservation Trust.
Tankstations
Wie voor Malfaits huis staat, zou zweren dat het van Wright is. Stilistisch is de link overduidelijk. Het 'Mary Greenlees Yerkes House' van John S. Van Bergen (1885-1969) is een herinterpretatie van Wrights 'Fireproof House', een van zijn meest progressieve projecten. Wright wou een soort prefabwoning in gewapend beton bouwen voor 5.000 dollar. Hij mikte daarbij op de middenklasse. Ter vergelijking: een gemiddeld jaarloon was toen nog geen 700 dollar per jaar. Zijn tekening voor een compact 'budgethuis' met ventilatie en isolatie, op industriële schaal produceerbaar, werd gepubliceerd in 1907. Exact zoals dat ontwerp is er nooit een woning gebouwd, al zijn er wel varianten gerealiseerd. Het Mary Greenlees Yerkes House van John Van Bergen is er daar een van.
'Mary Greenlees Yerkes was een weduwe, maar haar dochter Mary Agnes - 17 jaar in 1912 - was een niet onverdienstelijke impressionistische schilderes. Bij het huis horen twee panelen, geschilderd door Mary Agnes voor haar moeder', zegt Malfait.
Opmerkelijk: Van Bergen ontwierp in Oak Park en omstreken veel woningen voor vrouwen, kunstenaars en schrijvers. Frank Lloyd Wright werkte in dezelfde regio vooral voor vrije beroepers of selfmade ondernemers. Wright was in die tijd trouwens bijlange niet de populairste architect van Chicago en omstreken. Zijn concurrenten, die in de traditionele stijl residenties tekenden voor veel rijkere klanten, noemden Wrights huizen smalend 'tankstations'.
Toen Wrights thuisstudio in Taliesin tot twee keer toe werd getroffen door een brand, beschouwden velen dat als 'een straf van God'.
Overspel
Zonder het te beseffen was John Van Bergen vanaf zijn kindertijd al serieus blootgesteld aan Frank Lloyd Wrights 'tankstations'. Recht tegenover Van Bergens ouderlijke huis bouwde Wright in 1897 al zijn 'Rollin Furbeck House', een sleutelwerk in zijn jonge oeuvre. Na twee andere stageplekken kon Van Bergen in 1909 als tekenaar aan de slag bij Frank Lloyd Wright. Hij was de laatste kracht die het bureau in Oak Park aanwierf. In 1911 richtte Van Bergen zijn eigen kantoor op, maar hij bleef freelance actief voor Wright tot 1914.
Van Bergen werkte voor Wright op een historisch moment: hij was toen net bezig aan enkele iconische projecten waarvoor Van Bergen het tekenwerk mocht doen: het 'Laura Gale House' (volgens Wright 'de voorloper van Fallingwater') en vooral 'Robie House'. Die villa geldt inmiddels als een van de belangrijkste Amerikaanse woningen ooit. De opdrachtgever, Frederick C. Robie, was een ingenieur, die 'een brandveilig huis wou dat werkte als een geoliede machine'. De eetkamerstoelen en bijzettafels schreven designgeschiedenis en zijn nog altijd in productie bij het Italiaanse Cassina. Ook Mies van der Rohe kwam er over de vloer. Hij en de ontwerpers van De Stijl waren sterk beïnvloed door Wrights werk in Oak Park Studio, dankzij een monografie van de Duitser Ernst Wasmuth. Dat boek, uit 1910, deed in Duitsland de ronde bij de Bauhaus-professoren én -studenten. De publicatie was Wrights entree in Europa, en dat mag je letterlijk nemen: de architect vertrok in 1909 uit Amerika om in Europa aan dat boek te werken. Hij bleef in totaal een jaar weg. En bij terugkomst, in 1910, verliet hij zijn studio in Oak Park om naar zijn geboortestreek in Wisconsin te verhuizen.
Die move was onvermijdelijk: Frank Lloyd Wright had zijn vrouw Catherine Lee Tobin ingeruild voor Mamah Cheney, een getrouwde klant van hem. Lee Tobin weigerde de scheiding en bleef tot 1918 in Oak Park wonen met vier van hun vijf kinderen. Wright kon er niet meer naartoe: de buurt had hem na zijn overspel de rug toegekeerd. Dus installeerde de architect zich met zijn nieuwe vlam in het woon- en studiocomplex Taliesin. Hij bleef aan dat nieuwbouwhuis sleutelen tot 1925, omdat zijn stijl én zijn leven zo snel evolueerde.
Moord en brand
In 1914 brak in Frank Lloyd Wrights leven een dramatische periode aan. Bij Julian Carlton, een voormalig lid van zijn huispersoneel in Taliesin, sloegen de stoppen door. Carlton stichtte brand aan alle uitgangen van Wrights huis en vermoordde de vluchtende aanwezigen met een bijl. Inclusief Mamah Cheney, twee van haar kinderen en vier personeelsleden. Het huis was verwoest, net als Wrights leven. En toen jaren later het heropgebouwde huis twee keer getroffen werd door een brand, wees meer dan één gelovige in Wisconsin de architect erop dat het 'een straf van God' was voor zijn overspel.
In Taliesin begon Wright, deels uit eenzaamheid, te werken met een groeiende groep buitenlandse studenten en stagiairs. Die groep 'surrogaatkinderen' groeide in de jaren dertig uit tot de Taliesin Fellowship, waartoe ook Rudolph Schindler en Richard Neutra behoorden. De twee Oostenrijkse architecten hadden ook gewerkt voor Otto Wagner en Adolf Loos en vormden de brug naar het Europese continent: ze kwamen allebei dankzij de Wright-monografie naar Chicago, dat toen werd beschouwd als de Amerikaanse hoofdstad van de progressieve architectuur.
Diepzeeduik
De expo in het Museum of Modern Art in New York, die deze week opent naar aanleiding van zijn 150ste geboortejaar, is één grote diepzeeduik in de immense archieven van Frank Lloyd Wright. De reden waarom de tentoonstelling plaatsvindt in het MoMa en niet in 'zijn' Guggenheim, geopend net na zijn dood in 1959, is simpel: het MoMa verwierf samen met de Avery Architectural & Fine Arts Library de archieven van Wright. Goed voor 55.000 tekeningen, 300.000 bladzijden correspondentie, 125.000 foto's en 2.700 manuscripten, naast maquettes, films en bouwstaaltjes. En dan te zeggen dat veel materiaal verloren ging, na de twee branden in zijn thuisstudio in Taliesin. God straft dan blijkbaar toch niet zo hard.
Frank Lloyd Wright at 150, Unpacking the Archive, van 12 juni tot 1 oktober in het MoMa, New York. www.moma.org