Elton John, Johnny Logan en Yoko Ono in Casino Knokke

‘De foto is een van de vele duizenden vondsten die we deden, toen we het archief van het casino in onze handen kregen. Tijdens de voorbereidingen voor de renovatiewerken aan het casino – die in 2025 zouden moeten beginnen – zijn die archiefstukken ontdekt. De schat is van enorm belang voor ons. Gelukkig zijn we tijdig gecontacteerd door de concessiehouder. Want voor hetzelfde geld belanden zulke stukken gewoon op de container. Het is uniek dat een archief zo rijk, zo compleet en zo intact in handen van een erfgoedinstelling komt. Zeker omdat we nog niet veel materiaal van het casino hadden’, vertelt De Groote.

De oogst is enorm. In totaal zijn er 26.000 fotonegatieven, vierduizend foto’s en tienduizenden documenten aangetroffen. Vooral van de jaren 50 tot 80, de naoorlogse gloriejaren. ‘Noem het gerust een goudmijn, want niemand heeft dat materiaal ooit onderzocht’, aldus De Groote.

Het bericht kwam eind november 2021. ‘Kan iemand van jullie eens naar het casino komen? Er ligt hier in een kamer archiefmateriaal dat op korte termijn weg moet. We willen niet dat er iets verloren gaat dat jullie de moeite waard lijkt.’ Afzender: Thomas Van Cromphout – nu de Knokse casinodirecteur, toen nog marketinghoofd van Napoleon Games. Meer hadden historicus Thomas De Groote en erfgoedcoördinator Thomas Hoeberigs niet nodig om in hun wagen te springen. ‘Onze interesse was meteen gewekt. En inderdaad, de dossiers in die bewuste bergruimte waren interessant. Maar we vermoedden al snel dat er nog veel meer boeiend materiaal te vinden was. Dus polsten we voorzichtig of we ook op andere plekken mochten rondkijken. De casinoconcessiehouder bleek heel meegaand.’

Het Knokse erfgoedteam mocht van kelder tot zolder rondneuzen, in verlaten dienstvertrekken, in archiefkasten, in achtergelaten meubilair. ‘We moesten alleen opletten dat we geen recente documenten van concessiehouder Napo­leon Games meenamen’, zegt De Groote. Erfgoedmedewerker Ingrid Bouckaert was er ook bij. ‘De Grot van Ali Baba ging open. Al moest je er in de kelder ook de geur bij nemen, want die was ooit deels ondergelopen. Gelukkig waren toen vooral folders beschadigd, geen belangrijk fotomateriaal.’

Denk nu niet dat al het archiefmateriaal in het casino netjes in dozen opgestapeld lag. Het was ‘op verschillende plaatsen verspreid geraakt’, om het eufemistisch uit te drukken. ‘In de kelders troffen we bijvoorbeeld ook oude kantoren aan, die er nog bij lagen zoals ze decennia geleden achtergelaten waren. In een van de bureaus vonden we kartonnen mappen met namen van artiesten, die allemaal ooit in het casino optraden. Johnny Logan, Benny Neyman, Trini Lopez: wellicht waren het dossiers van de verantwoordelijke die de artiesten boekte’, aldus De Groote.

Boven in het gebouw trof het erfgoedteam ook een authentieke filmkamer aan, waar nog een oude projector stond. De laatst gedraaide filmrol lag er nog naast. ‘Een regelrechte tijdscapsule’, zegt De Groote. De filmische ontdekking vertelt veel over de geschiedenis van het casino van Knokke, dat niet alleen gebruikt werd voor concerten, tentoonstellingen, modedefilés, recepties of voor gokaangelegenheden. Maar dus ook als cinema. En als locatie voor het legendarische experimentele-filmfestival EXPRMNTL. Vijf edities vonden er plaats, tussen 1949 en 1974. Het was zo avant-garde dat het een internationale schare aan kunstenaars, schrijvers, componisten, filmmakers en performanceartiesten lokte. Yoko Ono, Roman Polanski, Jonas Mekas, Jean-Luc Godard, Nam June Paik, Hugo Claus en Marcel Broodthaers kwamen er speciaal voor naar Knokke.

‘Weet je dat ik een heel pak beelden heb ontdekt van EXPRMNTL 4 in 1967, Thomas?’, zegt erfgoedmedewerker Bernard Verhaeghe plots. We lopen samen naar zijn computer naast de fotoscanner. De fotoreeks is nogal ‘on-Knoks’. We zien onder meer een zweterige Hugo Claus op het podium, naast een jonge vrouw in ondergoed. De foto is gemaakt naar aanleiding van Claus’ polemische toneelstuk ‘Masscheroen’, dat in première ging op EXPRMNTL 4. Het lokte protest uit, onder meer door de naakte hoofdrolspelers.

Ook Yoko Ono, de vrouw van John Lennon, ging die festivaleditie uit de kleren. Maar ze veroorzaakte vooral controverse met haar performance ‘Black Bag Piece’: urenlang lag ze roerloos onder een zwart doek in de lobby van het casino. ‘En ook daar hebben we foto’s van’, zegt Verhaeghe enthousiast. ‘Tijdens EXPRMNTL heeft er zelfs ooit een springkasteel onder de grote kroonluchter gestaan. Alles kon toen.’

Het siert de toenmalige casinobazen, de familie Nellens, dat ze ook de avant-garde een podium gaven. Het casino gaf lang niet alleen airplay aan gevestigde artiesten genre Adamo en Claude François, die maar al te graag een galaconcert kwamen geven in de mondaine badplaats. ‘En het mooie is: dat avant-gardefilmfestival krijgt al enkele jaren een nieuw hoofdstuk dankzij het performancefestival Indiscipline, samengesteld door het Brusselse kunstencentrum Wiels. Dat vond dit jaar plaats op 1 april, in het Grand Casino’, zegt De Groote.

Toch spreken de foto’s van bekende artiesten nog het meest tot de verbeelding in het ontdekte casinoarchief. Ze hangen ergens tussen nostalgie en plaatsvervangende schaamte. Zo vinden we een foto van een houterige Serge Gainsbourg die in 1959, aan het begin van zijn carrière, al in Knokke kwam optreden. Jacques Brel zien we groupies entertainen na zijn bezwerende concert in 1963. Jazzdiva’s Ella Fitzgerald en Sarah Vaughan poseren samen op het grote podium in 1958. Een nog kreukvrije Marianne Faithfull, zingend op een kitscherige troon van papier-maché. Deep Purple in volledige muzikale trance. Frank Sinatra met zijn Knokse begeleidingsband The Skyliners in 1953, geleid door de schoonvader van radio-icoon Guy De Pré. Maar evengoed Boudewijn De Groot in flowerpowertenue. En Eddy Wally, geflankeerd door burgemeester Lippens: elk op hun manier karikaturen in hun vakgebied.

In het archief zaten ook best wat backstagefoto’s van sterren. Wat meteen opvalt: die artiesten zijn zo relaxed in Knokke dat ze wel met vakantie lijken. Schitterend, die foto met Joe Dassin die een rondje geeft op een afterparty in Pim’s Café, de artiestenbar van het casino. Aandoenlijk hoe Mireille Mathieu haar over-the-top verjaardagstaart aansnijdt samen met casinobaas Jacques Nellens. Diezelfde Nellens nam Nat King Cole daags na zijn optreden mee naar het wafelhuis Marie Siska. En Charles Aznavour deed na zijn concert zelfs een uitstapje naar de zoo van Heist, die in 1965 moest sluiten na een brand in de apenkooi.

De archieffoto’s getuigen ook hoe de morele en politieke zeden danig zijn veranderd. Op één foto staan fans in de rij om te poseren met David Hamilton. De Britse naaktfotograaf was in de jaren 70 en 80 bekend met zijn ‘flou artistique’-beelden, maar kwam later in opspraak met zijn suggestieve naaktfoto’s van minderjarigen. We zien foto’s van een balletgroep uit Guinea waar zwarte vrouwen in blote borsten staan te dansen. Zou dat de woke-toets vandaag doorstaan?

Op een ander archiefbeeld herkennen we de Gentse liberaal Willy De Clercq, op een vernissage in het casino druk aan de praat met het kunstenaarskoppel Niki de Saint Phalle en Jean Tinguely. La Réserve, het luxehotel tegenover het casino, was in die tijd vaak het decor voor politiek topoverleg. ‘Politici kwamen er discreet samen’, aldus De Groote, terwijl hij een archieffoto toont van zo’n ontmoeting. Wie er precies op de foto staat, kan hij zelf ook nog niet met zekerheid zeggen. Feit is dat het uitsluitend mannen waren, die volop rookten en alcohol dronken voor het oog van de camera. Ondenkbaar in 2023.

De erfgoeddienst van Knokke-Heist kon lang niet alles meenemen uit het casino. De filmprojector lieten ze bijvoorbeeld staan, net als de snijmachine om de filmstrips te snijden. Maar de laatst gedraaide filmrol uit de projectieruimte namen ze wél mee, samen met andere sprekende objecten, duizenden documenten en enkele kunstwerken. ‘Heel dat archief ging niet zomaar in een bestelwagen. Het was echt een vrachtwagen vol materiaal, gestapeld op pallets’, zegt De Groote.

Dan begon het gigantische werk om alles te sorteren, te dateren, te identificeren en te analyseren. En vooral: in dozen te catalogiseren volgens de regels van de kunst. ‘Het is niet dat wij ons de komende vijf jaar exclusief kunnen focussen op dat casinoarchief. We hebben ook nog heel wat ander werk’, garandeert De Groote. ‘Het is echt onbegonnen werk om al die documenten een voor een in detail te bekijken. Dat is onze taak niet. Wij zijn een erfgoedinstelling en een museum, geen historisch onderzoekscentrum. We moeten maken dat het archief overzichtelijk en doorzoekbaar is voor vorsers of onderzoekers.’

De bedoeling is om het casinoarchief zoveel mogelijk te digitaliseren en online te ontsluiten. Maar alleen al de fotonegatieven inscannen, vergt nog maanden werk. ‘Van elk beeld moet je zoveel mogelijk informatie toevoegen in de metadata. Zodat het beeld ‘vindbaar’ is in de zoekmachine. Soms kun je wel eens een bekende artiest of politicus identificeren. Soms staat een jaar op de map waarin je de foto vond. Maar vaak tasten we in het duister wie er zoal op de foto staat’, zegt Verhaeghe.

En dan zou je denken: gooi al die beelden toch door Google Image Search, Chat GPT of een geavanceerdere beeldherkenningsapp die op artificiële intelligentie draait. Dan heb je meteen veel mensen geïdentificeerd. ‘Je moet daar toch mee opletten’, waarschuwt De Groote. ‘Je weet nooit wat er met die beelden gebeurt zodra je ze inlaadt. Je gooit toch ook niet al jouw oude foto’s op Facebook? Qua privacy en auteursrechten rijzen er toch vragen. We moeten dat eerst goed uitzoeken, voor we er uitgebreid gebruik van maken. Zeker met zo’n hoeveelheid aan beelden.’

Mogen we dan binnenkort een boek verwachten over de ontdekking van het casinoarchief? ‘Eigenlijk is het niet aan ons om dat te schrijven, maar we faciliteren uiteraard auteurs die met zo’n idee rondlopen’, zegt hij. ‘In het erfgoedcentrum Hey! in Heist komt normaal gezien volgend jaar al een casinozaal met sprekende objecten en documenten.’ Alle archiefstukken zitten nu verspreid over twee plekken: in Hey! en in het gemeentelijk archief tegenover het Knokse station. Daar staan in de immense, draaibare archiefrekken zo’n 750 zuurvrije dozen, vol met documenten en foto’s, afkomstig van het casino.

‘Of ik een favoriet document heb? Ik hou van de kleine verhalen die aan sommige bronnen kleven’, zegt erfgoedmedewerker Bouckaert. Ze kijkt even op de rugnummers van de archiefdozen en haalt dan heel gericht een paar anekdotische pareltjes boven. Een origineel orderboekje bijvoorbeeld, waarop de obers van het casino hun bestellingen noteerden. Of een verslag over de zogenaamde ‘Las Vegas Brunch’ in 1987, waarin men analyseert hoeveel van de honderd brunchers achteraf ook effectief hun geld gingen vergokken in de speelzaal. Bitter weinig.

Tussen de foto’s in de archieven van het casino vonden de onderzoekers ook een geschilderd portret van casinobaas Gustave Nellens, een doek dat weliswaar onder de wijnvlekken zat. Kunst zat in het DNA van het casino: er vonden talloze grote tentoonstellingen plaats, van René Magritte tot Pablo Picasso en van Keith Haring tot Miró. Sommige beroemde kunstenaars maakten er zelfs werken in situ, zoals Paul Delvaux, René Magritte en Keith Haring.

Dat doek van Haring is meteen ook de ‘holy grail’ uit de casinogeschiedenis. Hij schilderde er op 20 juni 1987 een muurvullende gokscène, maar van dat XL werk is voorlopig geen enkel spoor. ‘Er zijn sowieso al zaken verdwenen, ik denk maar aan al het materiaal uit de periode van 1930 tot 1950. Dat is normaal met archieven, die zijn altijd fragmentarisch’, zegt De Groote. ‘Maar wie weet, komt er nieuw archiefmateriaal naar boven dankzij dit artikel?’