Het is alsof hij een zesde zintuig heeft. Nog vóór je de eerste klanken van haar naam hebt uitgesproken, gebiedt zijn blik al dat je die richting niet zult uitgaan. Zo is het meteen duidelijk: dit wordt een gesprek met sterchoreograaf Benjamin Millepied. Over waarom Bachs barokmuziek het grondplan werd van zijn eerste avondvullende dansvoorstelling in Antwerpen. Over waarom hij opstapte als directeur bij de Opéra nationale de Paris. Maar dus vooral níét over zijn vrouw Natalie Portman, toevallig een van de beste actrices ter wereld.
Het lijkt chaos op het podium van het Ballet Vlaanderen. Onder de hete spotlights van de theaterzaal op ’t Eilandje in Antwerpen bewegen twintig dansers in het rond. Soms schijnbaar los van elkaar, dan wat verder in een groep van drie die als een lint rond elkaar glijden.
Het is dag drie van de repetities van ‘Bach Studies’, de dansvoorstelling die nu loopt bij Ballet Vlaanderen. Choreograaf Benjamin Millepied (41) is zopas overgevlogen uit Los Angeles. Hij is doodop, zegt hij. ‘Voor mijn lichaam voelt het alsof het 9 uur ’s ochtends is, maar dan zonder dat ik geslapen heb.’
Er is evenwel geen tijd te verliezen: dit is de eerste reeks van vijf dagen waarop hij de puntjes op de i komt zetten van zijn nieuwe voorstelling. Het voorbereidende danswerk schetste de choreograaf al met zijn dansgroep in Los Angeles, en zijn coaches spendeerden de jongste weken in Antwerpen om het stuk al in te werken. Maar als alle 42 dansers op het podium staan, is de Belgische groep bijna vier keer zo groot als die in L.A., dus creëert hij de finale choreografie - 1 uur en 20 minuten - ter plekke.
‘Lager bij de grond.’ ‘Niet zo languit.’ ‘Ja, zo is het goed. Nog eens.’ Met hun ledematen memoriseren de dansers de op het eerste gezicht abstracte instructies die Millepied in de groep gooit. Meestal zit of staat hij, soms laat hij zich vallen in de armen van een danser of begeleidt hij een danspas omdat hij met zijn lichaam nog meer dan met woorden kan zeggen. Voor een leek ziet het er onbegrijpelijk uit. Tot Johann Sebastian Bach meedoet.
‘Ja, zet maar aan!’, roept Millepied naar twee medewerkers achter in de zaal, op de lege rijen stoeltjes. De beklijvende 18de-eeuwse ‘Passacaglia’ voor orgel dendert door de speakers en door de lijven van de moderne dansers. Alles wordt duidelijk als hun lichamen de spanningsboog in de muziek zonder woorden verwoorden.
Vandaag doen ze dat nog in hun eigen sportkleren, tijdens de voorstelling zullen de dansers die verruilen voor kostuums die werden ontworpen door Ermenegildo Zegna, een Italiaans luxemerk waarvoor Millepied in 2017 al eens een campagnegezicht was.
Tot waanzin gedreven
Benjamin Millepied werd in februari 2011 bekend bij het grote publiek toen de Amerikaans-Israëlische actrice Natalie Portman een Oscar won voor haar hoofdrol in ‘Black Swan’. In de horrorthriller van Darren Aronofsky vertolkt de actrice een tot waanzin gedreven ballerina.
Alle danspasjes voor die film werden bedacht door Millepied, die Portman in haar Oscarspeech dan ook uitvoerig bedankte. De choreograaf had ook een figurantenrolletje in de film. Maar na hun ontmoeting op de set zou hij een veel grotere rol in haar leven spelen: als haar echtgenoot en vader van haar twee kinderen.
In Antwerpen, bij het Ballet Vlaanderen, is Millepieds Hollywoodpassage niet meer dan een fait divers. Balletdirecteur Sidi Larbi Cherkaoui nodigde in de eerste plaats een indrukwekkende naam uit de danswereld uit voor de seizoensafsluiter van zijn danskorps.
Trailer 'Bach Studies'
Millepieds ‘Bach Studies’ zijn zowel een dansoefening op de complexe technieken als een ode aan zijn favoriete componist. ‘Bach is tijdloos omdat zijn werk de essentie van de menselijke natuur is. Het is muziek die vol vragen en verhalen zit. Helemaal niet abstract, maar een diepe beschrijving van de mensheid. Luister ernaar en je voelt vreugde en veel emoties.’
Explosief
Millepied is niet de eerste die Bach als basis voor dans gebruikt. Anne Teresa De Keersmaeker pakte onder meer Bachs zes Brandenburgse concerten aan en heel wat Bach-composities waren bedoeld voor oude dansen als de chaconne. Maar zo zedig de dansers met hun springerige pruiken trippelden, zo explosief zijn Millepieds bewegingen vandaag.
‘Dansen op Chopin zou veel gemakkelijker zijn, maar het is de complexiteit van Bach die me aantrok. Alsof je honderd jaar tot uitdrukking wil brengen. Dat wou ik doen, nu ik voor het eerst een avondvullend werk maak. Bachs muziek is complex, maar heeft een zekere vrijheid en viert het leven. Zijn muziek schreeuwt gewoon dans en is gevuld met beweging. Dat voel je als je die japapapapapa, japapapapapapa, japapapapapa hoort.’
Mocht Bach vandaag geleefd hebben, dan was hij zeker een rockster geweest. De Duitse hofcomponist kon als de beste cliffhangers in muziek maken, door verschillende lijnen die zelfstandig van elkaar bestonden te combineren tot iets complex dat toch als een geheel klonk. ‘Met één viool kon hij het idee geven dat je een orkest hoorde’, vertelt Millepied.
Die compositietechniek, waarbij de meester speelde met herhalingen, aanzwellende melodieën en variaties daarop, heet een ‘fuga’: een van Bachs technieken die Millepied wil vertalen naar het danskorps. ‘Bach is ook een favoriet omdat hij zijn vak zo beheerste. Er kwam zo veel werk en discipline kijken bij het maken van zijn muziek dat hij een voorbeeld is voor elke artiest. Omdat je steeds streeft naar een bepaald niveau van perfectie om je vervolgens nóg beter uit te drukken. Hoe meer je kunt, hoe complexer de patronen kunnen worden.’
Pijn en blessures
De idee van een ‘Romeo en Juliet’ is niet interessant meer. Als ‘Juliet en Juliet’ of ‘Romeo en Romeo’ in de echte wereld bestaan, waarom dan niet in het ballet?
Millepied kan het weten. Discipline en passie zijn hem niet vreemd. Zijn moeder was balletdanseres, en zelf zette hij zijn eerste pasjes toen hij acht was, en hij zou er nooit mee stoppen. Ondanks de pijn en de blessures waarmee elke danser, ondanks een hogere pijngrens, te kampen zal krijgen, blijft hij dansen: ‘Omdat het iets persoonlijks is. Dans geeft een soort van vrijheid en onafhankelijkheid om je emoties te voelen en jezelf te ontdekken. Je spreekt niet als je danst, maar je voert wel een emotionele conversatie met jezelf of met andere mensen. Voor mij is het een noodzaak, een natuurlijke overtuiging. Je moet een heel specifiek persoon zijn om zoiets te willen doen.’
Of hij emotioneel is? ‘Sowieso, diep emotioneel. Diep gevoelig ook’, antwoordt hij nadat hij verrast door de vraag luidop lacht. ‘Daarom ben ik een artiest.’
Wonderkind
Meer dan vijftien jaar was Benjamin Millepied het Franse wonderkind van het prestigieuze klassieke New York City Ballet, waar hij in 1995 op zijn 17de werd ingelijfd en vanaf 2002 tien jaar lang de mannelijke hoofddanser, de zogenaamde ‘principal’, was. Dan maakte hij een turbulente passage bij de oudste danscompagnie ter wereld, waar hij na twee seizoenen vertrok om een veel modernere koers te varen met zijn eigen L.A. Dance Project.
Op het podium komt zijn échte zesde zintuig boven: iemand die emotie in beweging kan omzetten. Gevraagd naar zijn reputatie zijn de dansers tijdens de lunchpauze unaniem: een grote naam, en vooral iemand die er niet voor terugdeinst om heilige huisjes neer te halen. Zeker niet als het over het oerklassieke ballet gaat.
‘Ze refereren waarschijnlijk aan dat moment in Parijs’, zegt hij daarover. Dat ene moment is de periode waarin hij aan de slag ging als directeur van de Opéra nationale de Paris. Het alleroudste balletinstituut ter wereld - opgericht in 1669 - wou moderniseren, maar Millepied stuitte er op enorm veel weerstand.
‘Ik kom uit de wereld van het ballet, en die kunstvorm heeft het vandaag moeilijk omdat ballet in elk opzicht ouderwets is geworden. Het toont vrouwen op pointes die er altijd ‘on point’ en kostbaar moeten uitzien, die gedragen worden door ridderlijke mannen.’
‘We zitten in een tijd waarin het moeilijk is voor cultuur, en vooral voor de podiumkunsten. Omdat gesofisticeerde muziek, opera en dans moeilijker te bevatten zijn. Vernieuwend ballet is schaars omdat er zoveel tegenstand is. Het oude repertoire verkoopt nog altijd tickets, en het oude publiek dat daarin geïnteresseerd is, is overal ter wereld conservatief en wil geen nieuw ballet zien.’
Het is een vicieuze cirkel, gaat Millepied voort. ‘Zelfs de gebouwen die voor het klassieke ballet werden ontworpen, zijn achterhaald omdat ze veel te groot zijn en nog amper gevuld raken. Dus zetten de huizen, tegen de achtergrond van de economische realiteit, liever ‘Het Zwanenmeer’ op het programma.’
Du jamais vu
Dat wou Millepied aanpakken in 2013. Net geslagen tot Chevalier de l’Ordre des Arts et des Lettres - Frankrijks meest prestigieuze onderscheiding voor kunstenaars - en met de glamour van de Oscars die nog om hem hing, zag de Franse Opéra in hem de perfecte nieuwe wind om de balletcompagnie te moderniseren. Maar geen twee seizoenen later vertrok hij er als een zwarte zwaan. (Niet te verwarren met zwarte schapen, ook niet met de rol uit Het Zwanenmeer.)
Een zwarte zwaan krijg je wanneer het ondenkbare plots gebeurt. Zoals de Nederlandse ontdekkingsreiziger Willem de Vlamingh, die in 1697 plots een zwarte zwaan in Australië opmerkte. Of zoals de directeur van de oudste danscompagnie ter wereld die zelf zijn ontslag indient…
Tijdens zijn eerste seizoen regende het nog goed nieuws omdat Millepieds voorstellingen de omzet over de kaap van 1 miljoen euro trokken, wat meer dan een verdubbeling was. Maar de modernisering bleek eerder een praatje - het systeem was te bureaucratisch, de dansers waren vaak te ouderwets - waarna de choreograaf in 2016 vertrok. Zoals de zwarte zwaan ooit, was het ‘du jamais vu’. Voor Millepied was het een zware beslissing - ‘zo’n instituut laat je niet achter zonder de nodige backlash’ - maar hij ziet het wel als een van de beslissende momenten in zijn carrière.
Romeo en Romeo
‘Zeker na die ervaring in Parijs ging ik nadenken over wat ballet wél kon zijn’, zegt Millepied. Terug in Los Angeles, waar zijn gezin woont, besluit hij zich volop toe te leggen op L.A. Dance Project, zijn eigen dansgroep die hij al in 2012 oprichtte. ‘L.A. Dance Project is al acht jaar een superinteressant work in progress.’
Hij haalt zijn telefoon boven en toont de promofilmpjes van zijn dansgezelschap. ‘Als je in een enorme stad als L.A. leeft, wil je een gemeenschapsgevoel met je publiek creëren, maar ook met de kunstenaars. Met L.A. Dance Project zet ik projecten op waarin ik echt geloof omdat ik vind dat de mindset moet veranderen.’ De twaalf voltijdse dansers vallen op: door hun diversiteit, door hoe ze met hun verschillende achtergronden niet zouden passen binnen het strakke keurslijf van klassiek ballet.
Niet dat Millepied een afkeer heeft gekregen van het klassieke ballet waarin hij vanaf zijn achtste in getraind werd. ‘Daar liggen mijn wortels en om een groep dansers vlot over een podium te laten bewegen, moet je wel een klassieke basis hebben.’ Maar als hij vandaag een klassiek stuk brengt, is het op zijn manier. De herwerking van Prokofjevs ‘Romeo & Juliet’ vorig jaar werd nogal apart. ‘Naar mijn gevoel maakte hij eerder film- dan balletmuziek, dus wou ik in mijn versie een film maken en live filmen tijdens de voorstelling.’
Dat is niet alles. ‘Ik wilde ook elke avond met een andere cast spelen: Romeo en Juliet waren soms man en vrouw, soms waren het mannen, soms alleen vrouwen. Dat idee van een Romeo en een Juliet is niet langer interessant.’ Als Juliet en Juliet, of Romeo en Romeo in de echte wereld bestaan, waarom dan niet in het ballet?
Ballet Vlaanderen
‘Ik probeer progressief te zijn. En in de korte tijd dat ik in Parijs was, ging dat gewoon niet. Er was te veel compromis en daar ben ik niet goed in.’ Opvallend, want op het podium lijkt hij net het tegendeel. Millepied is geen draconische choreograaf, maar een inschikkelijke leider die de dansers de ruimte voor input geeft.
‘Tijdens repetities besteed ik niet veel aandacht aan de kleinste details, we geraken er wel. Het moet ook gezegd, voor mijn werk is het Ballet Vlaanderen waarschijnlijk de beste compagnie van heel Europa: als je met dansers met zo’n goeie instincten kunt werken, dan kun je hun veel vrijheid geven. Ik hou niet van het idee om een stijl te dicteren, zelfs niet in mijn eigen werk. Het is veel interessanter om de dansers meer creatieve vrijheid te geven. Om de uniforme stijl van de compagnie maak ik me geen zorgen.’
Misschien is dat omdat zijn eigen stijl steeds breder wordt. Sinds Millepied in New York is vertrokken, danst hij zelf veel minder, maar blijft dans zijn hoofdactiviteit: terwijl de ‘Bach Studies’ in België van start gaan, loopt in de Japanse stad Kyoto zijn eerste fototentoonstelling, ook op dans geïnspireerd, en werkt hij een eerste langspeelfilm uit. ‘Een verfilming van de opera ‘Carmen’, in een moderne setting met muziek en dans.’ Die komt in 2020 uit, maar daarover wil hij weinig meer kwijt.
Hij scherpt zijn blik weer, want nee, Natalie Portman doet niet mee: ‘De Noord-Ier Jamie Dornan en de Mexicaanse Melissa Barrera spelen de hoofdrol.’
Toch nog even vragen - zijn blik nóg scherper - of ze misschien toch niet in Antwerpen komt kijken? Hoofdschuddend. ‘Maybe. Maybe. Maybe.’
‘Bach Studies’, vanaf 19 mei in de Opera Antwerpen, vanaf 2 juni in de Opera Gent, www.operaballet.be