Tv-maker David Attenborough over zijn nieuwe Netflix-film

Gruwelijke beelden van reusachtige walrussen die van kliffen tuimelen, omdat het afbrokkelende zee-ijs ze met honderden tegelijk op een piepklein strand dwingt. Het publiek is zichtbaar ontroerd. Op de eerste rij zit Christine Lagarde, op dat moment nog de topvrouw van het Internationaal Monetair Fonds. Een sterke dame. Een traan rolt over haar wang.

Attenborough, op het podium, legt met afgemeten, rustgevende stem uit hoe het zover is kunnen komen. Hoe we onze planeet hebben vernietigd en – belangrijk – wat we nog kunnen doen om het tij te keren. Of liever: wat al die mensen in de zaal kunnen doen, invloedrijk en machtig als ze zijn. Er volgt een staande ovatie.

Een fragment van die Davos-presentatie is te zien in ‘A life on our planet’, de Netflix-film die Attenborough zelf zijn ‘getuigenverklaring’ noemt. Want ja, Attenborough is een unieke getuige. Niemand in de wereld die zo veel van ‘s werelds natuur te zien kreeg. Zijn carrière begon in het holoceen – de 12.000 jaar tellende geologische periode waarin het stabiele klimaat een zegen was voor de dierenwereld.

Sindsdien is de wereldbevolking echter meer dan verdubbeld en het aantal dieren in het wild gehalveerd. En de planeet is nu een graad warmer dan destijds. Het lijkt weinig, maar die stijging gaat sneller dan ooit in de voorbije 10.000 jaar werd opgemeten. Zoals Attenborough het in zijn speech in Davos zei: ‘We bevinden ons in een nieuw geologisch tijdperk: het antropoceen. Het tijdperk van de mensheid.’

‘We hebben simpelweg een nieuw perspectief nodig: we mogen níét meer halen uit de zee en het land dan de aarde kan herstellen’, zegt Attenboroughs bekende stem tijdens ons Zoom-interview. De documentairemaker kan zijn 94 lentes niet verstoppen, maar blijft zichzelf. Hij spreekt vanuit zijn huis in Richmond, een chique wijk aan de Theems in het zuidwesten van Londen, waar hij al maanden vastzit. Covid, ja. Hoe hij zich daarbij voelt?

‘Ik zeg dit niet graag omdat ik me er bewust van ben dat ik geen jonge kinderen moet opvoeden in deze tijden, want hoe moet je je dan voelen tijdens deze pandemie? Maar ik heb geluk. Ik heb altijd sereen geleefd, ik heb een tuintje en woon dicht bij een leuk park. Kortom: alles om gelukkig te zijn. Ik kon dit jaar van veel dichter dan me ooit gegund was zien hoe de lente zich ontvouwde. Heerlijk.’

De lockdown verteerde hij ook door een Instagramrecord te breken (in 4 uur en 44 minuten had hij zijn eerste miljoen volgers; intussen heeft hij er 5,6 miljoen) en het commentaar op te nemen voor ‘A perfect planet’, zijn volgende project voor de BBC. ‘Ik zat in mijn living met een micro voor mijn neus en een eierdoos tegen de muur opdat het geluid niet zou weerkaatsen. Toch leuker dan om 7.30 uur naar de opnamestudio rijden, niet?’

Heeft hij dan niets gemist? Was het niet erg om de wereld niet rond te vliegen? ‘Helemaal niet. Ik schaam me een beetje om dit te zeggen, want heel veel mensen hebben het moeilijk, en ik voel mee met die jonge mensen die willen bewegen, die de wereld willen zien en naar feestjes willen gaan. Maar als je tachtig of negentig bent, dan kijk je daar anders tegenaan. Je vindt het goed dat je wat in de schaduw kunt gaan zitten om na te denken over het leven. Dat is wat ik heb gedaan.’

Het past naadloos bij wat hij ons altijd al duidelijk heeft willen maken: dat de natuur onze grootste bondgenoot is. Zorg voor de natuur, en de natuur zal voor ons zorgen. Alleen hebben we de afgelopen tien jaar al zo vaak gehoord dat we een keerpunt hebben bereikt dat het misschien is gaan vervelen.

Gelukkig is er het journaal, dat ons beelden laat zien van oncontroleerbare bosbranden in Brazilië, Californië en Oregon. Of van orkanen en overstromingen die andere plekken in de wereld bedreigen. Of van het regenwoud, dat sneller dan ooit wordt gekapt: 3,8 miljoen hectare per jaar, goed voor 15 miljard bomen.

Om nog te zwijgen van het ijs dat op aarde verdwijnt: sinds 1979 is het zee-ijs tijdens de zomer met maar liefst 40 procent afgenomen. En vorige maand nog meldde het Wereldnatuurfonds dat de wereldwijde populatie van wilde dieren in minder dan vijftig jaar met twee derde is afgenomen. Een miljoen diersoorten is met uitsterven bedreigd.

‘Als we de huidige koers voortzetten, wordt de schade die het kenmerk van mijn tijdperk was, overschaduwd door de schade van het komende tijdperk. Maar’, zegt Attenborough, ‘het is nog niet te laat om de situatie te keren. Of om toch minstens veel dingen te verbeteren. We hebben de kennis, we beschikken over de technologie. De politieke wil zou er moeten zijn. Maar het moeilijkste is de mensen ervan te overtuigen dat ze zich om de aarde moeten bekommeren.’

Daar probeert Attenborough toe bij te dragen. Ligt het aan die stem met haar poëtische intonatie? Aan de licht erudiete manier waarop hij spreekt. Feit is dat Attenborough de populairste televisieman ter wereld is. We vertrouwen hem, want hij leest nooit scripts voor die door anderen zijn geschreven.

Tegelijk krijgt hij soms het verwijt dat hij het allemaal te zacht aanpakt. Dat hij niet hard en snel genoeg aan de alarmbel heeft getrokken. Bijvoorbeeld, over de klimaatverandering. Maar daar is hij het absoluut niet mee eens. ‘Ik kaart dat probleem al dertig jaar aan, alleen lijkt niemand daar iets van gemerkt te hebben. Kijk maar eens achterom: je zult zien dat ik vanaf de late jaren 70 geen enkele reeks heb gemaakt waarin ik het niet had over wat we moeten doen om de planeet te redden.’

Nu doet hij dat nog een laatste keer: in de Netflix-film en het bijbehorende boek ‘A life on our planet’. Noem het een synthese van wat hij de voorbije tientallen jaren heeft gezegd. Maar het is ook een eerbetoon aan de natuur, en een terugblik op Attenboroughs opmerkelijke verhaal: de wereld, bekeken via de hoofdstukken in zijn leven. ‘Het is het verhaal van hoe we onze grootste fout ooit hebben gemaakt, en hoe we die fout nog kunnen rechtzetten als we ons nu aan het werk zetten.’

Want remediëren, dat kunnen we volgens Attenborough nog wel degelijk. Er zijn overheden die met succes de weg naar duurzaamheid inslaan: IJsland, Paraguay en Albanië wekken al hun elektriciteit nu al op zonder fossiele brandstoffen. In Marokko vult zonne-energie al 40 procent van ’s lands energiebehoefte in. En Costa Rica heeft de helft van het regenwoud dat het in de jaren 70 heeft gekapt opnieuw aangeplant.

Ook voor de dieren die in het wild leven, is er volgens de televisiemaker hoop: de berggorilla is terug in Oost-Afrika, en de blauwe vinvis wordt weer gespot, hoewel 99 procent van de populatie was uitgeroeid toen in 1986 het verbod op walvisvangst werd uitgevaardigd.

Werd hij niet nostalgisch toen hij voor deze film door zijn archieven ging? ‘Wat me vooral nostalgisch maakt, zijn de dingen die ik nooit heb gezien’, zegt Attenborough. ‘In de 19de eeuw liepen er in Afrika nog gigantische kuddes met steppezebra’s rond. Of neem de verhalen over spoorlijnen die werden aangelegd terwijl de arbeiders moesten uitkijken voor leeuwen. En dan hebben we het nog niet over de oceanen, wat je er toen allemaal in vond. De rijkdom van de natuur was gewoon overweldigend in de 19de eeuw, maar dat zijn we nu allemaal kwijt.’

Attenborough werd geboren in 1926 als tweede van drie broers. In 1945 ging hij natuurwetenschappen studeren in Cambridge, maar in 1952 zou hij als producer bij de televisie gaan werken. Zijn carrière als presentator begon heel toevallig, toen een dierenverzorger ziek werd en er heel snel een vervanger moest worden gevonden. Attenborough werd samen met een cameraman op expeditie gestuurd.

Hij lacht als hij zich herinnert hoe eenvoudig alles was in die tijd. ‘Mijn eerste grote reis was in 1954. Ik ging het kantoortje binnen van de man die de administratie deed en zei “Ik ga drie maanden naar Indonesië, op zoek naar paradijsvogels en komodovaranen, voor zes programma’s van een half uur. Ik ben terug met Kerst.” Waarna we vertrokken, drie geweldige maanden beleefden en… zes slechte programma’s maakten.’

Attenborough groeide door bij de BBC, tot hij er in 1972 directeur-generaal leek te zullen worden. In plaats daarvan besliste hij al zijn tijd in natuurprogramma’s te steken. ‘Life on Earth’ was zijn eerste grote project. Hij trok naar 39 landen, filmde 650 soorten en reisde alles bij elkaar 2,4 miljoen kilometer om de reeks in te blikken. Er volgden vele reeksen die grossierden in prijzen: ‘Our planet’, vorig jaar op Netflix en nu gratis op YouTube, werd wereldwijd al 700 miljoen keer bekeken.

De docu ‘A life on our planet’ is atypisch voor zijn werk: Attenborough duikt er immers zelf in op en praat rechtstreeks met de camera, alsof het zijn biecht is. Het resultaat is ontroerend en intens. Je krijgt er een kant van de natuurfilmer te zien die niemand al zag: een emotionele man.

Attenborough woont samen met zijn dochter Susan in het huis waar hij altijd gewoond heeft. Zijn vrouw Jane overleed in 1997 na een hersenbloeding, terwijl hij in Nieuw-Zeeland aan het filmen was. Attenborough hertrouwde nooit. Zijn zoon, dr. Robert Attenborough, is professor biologische antropologie aan de universiteit van Cambridge.

Een iPhone of e-mailadres heeft Attenborough niet, hij zweert bij gewone post. Slechts heel af en toe waagt hij zich eens aan een computer. En neen, hij eet geen vlees. ‘Al lang niet meer. Ik hield daar gewoon mee op. Ik kan het niet uitleggen. Het was niet dat ik een offer bracht, of zo. Het gebeurde gewoon.’

Misschien was het wel de vaststelling dat 60 procent van de zoogdieren in de wereld vee is, voor consumptie dus. En dat we 50 miljard kippen per jaar opeten, waarvan het grootste deel wordt gevoed met op soja gebaseerd voer, afkomstig van ontbost regenwoud…

Attenborough aarzelt niet om te schofferen als hij schetst wat iemand die vandaag wordt geboren te wachten staat als de ontwikkeling dit huidige tempo aanhoudt. Maar hij toont ook optimisme. ‘Ik ben ervan overtuigd dat er verandering komt, en het is de jeugd die zich nu het luidst laat horen. Iemand als Greta Thunberg is buitengewoon. Haar stem zal veel langer weergalmen dan die van mij, want ze is 75 jaar jonger.’

Of er nog iets is dat hij graag wil zien? Hij lacht. ‘Veel dingen. Er zijn een paar soorten paradijsvogels die ik nooit mocht zien. En ook niet meer zal zien, want je moet er dagenlang voor door heel dik struikgewas. Dat kan ik niet meer. Geef me dus maar mijn tuin, waar ik naar de herfst kan zitten kijken. Als je 94 jaar bent, maakt dat je
intens gelukkig.’

‘A life on our planet’ is nu te zien op Netflix. Het boek ‘Een leven op onze planeet’ (uitgeverij Luitingh-Sijthoff) verschijnt op 23 oktober.