Le nouveau Cousteau: de commandant heeft een troonopvolgster

Met zijn onafscheidelijke rode muts, zijn onderzoeksschip Calypso dat de wereldzeeën bevoer, zijn meer dan 140 films en 50 boeken is de erfenis van ‘commandant Cousteau’ bijna even onmetelijk als de oceanen en het weelderige leven erin dat hij voor hele generaties in beeld bracht. Niemand die ooit een grotere impact had op de collectieve kennis van en de waardering voor het voor velen onbekende blauwe universum dan de ex-marineofficier.

‘Hij heeft die hele ethiek rond het in stand houden van de oceanen op gang gebracht. Hij wees op de intrinsieke schoonheid ervan, en op het enorme belang van de oceanen voor de hele planeet en ons welzijn’, vertelt ze via Zoom vanaf haar terras in de Loire-vallei.

Toch, voegt ze meteen toe, is die invloed niet voldoende gebleken om de oceanen te beschermen. Meer zelfs, de dreigende milieuramp waarvoor haar grootvader decennialang waarschuwde, is intussen uitgekomen. Alexandra Cousteau vertelt over hoe zeelui vroeger terugkwamen met verhalen over de rijkdom aan vissen die ze tegenkwamen, maar nu alleen nog de plasticsoep zien. ‘Jaar na jaar gaan de oceanen erop achteruit. We zijn al de helft van het leven in de oceanen kwijt. Sommige regio’s in de Middellandse Zee of de Golf van Mexico die vroeger floreerden, zijn intussen gewoon dood.’

Haar eigen vroegste herinnering aan de zee kan ze niet vertellen. ‘Dat is zoals de eerste herinnering aan je moeder, die heb je niet.’ Als baby al reisde ze mee de wereld rond met haar vader Philippe, de jongste zoon van Jacques-Yves en Simone Melchior. Als milieuactivist zette Philippe het familiewerk voort met zijn watervliegtuig Flying Calypso. In 1979 crashte dat toestel evenwel in Portugal: Alexandra verloor haar vader toen ze amper drie was.

Tijdens haar jeugd spendeerde ze zoveel mogelijk tijd op de Calypso van haar grootouders. ‘Ik aanbad mijn grootvader.’ Ze leerde diepzeeduiken van kapitein Cousteau himself toen ze zeven was. ‘Ik ben opgegroeid op expeditie. Dat was mijn leven.’ Dus was het natuurlijk voor haar om zich het lot van de waterwereld aan te trekken. ‘Niemand heeft mij moeten dwingen, ik wist altijd dat het daar was dat ik zingeving zou vinden.’

Na haar studies internationale relaties in Washington leende ze haar beroemde naam vooral aan het maken en produceren van documentaires. Toen haar eigen dochter, intussen negen, geboren werd, zocht ze naar een concrete doelstelling, afgeknapt op een woord als ‘duurzaamheid’, dat volgens haar iedereen zomaar gratis in het rond gooit zonder dat het nog iets betekent. ‘Ik vroeg me af: als mijn dochter volwassen is, zal haar generatie dan definitief het rouwbericht over de oceanen schrijven?’

Ze vroeg het aan haar ‘wetenschappelijke vuurtoren’: de gereputeerde oceanograaf Carlos Duarte, een Spaanse professor verbonden aan de King Abdullah University in Saoedi-Arabië. ‘Is het onvermijdelijk dat er in 2050 meer plastic dan vis in de oceaan zit? Zal het gewoon gebeuren, wat we ook doen? Of is het mogelijk om de oceanen weer gezond te maken en daar met z’n allen de vruchten van te plukken? Tot mijn grote opluchting zei hij me: “Ja, het is mogelijk.”’

Duarte schreef er een paper over die een jaar geleden in het gereputeerde wetenschappelijke tijdschrift Nature verscheen en waarin hij stelt: ‘Het mariene leven weer opbouwen is een doenbare Grote Uitdaging voor de mensheid, een ethische verplichting en een slimme economische doelstelling.’

Samen richtten ze in 2018 Oceans 2050 op, een stichting die het onderwaterleven in al zijn glorie wil herstellen. Het toverwoord dat Cousteau in de mond neemt, is ‘abundance’. Overvloed. De overvloed aan leven in de oceanen – voor de helft geslonken door vervuiling, overbevissing en klimaatverandering – kan weer terugkomen. ‘De zee is anders dan het land. Ze heeft de capaciteit om zichzelf te herstellen in de juiste omstandigheden.’

Hoe dan? Cousteau wil beginnen met meer zeewier. Aan zeewiersoorten als kelp worden stilaan magische krachten toebedeeld. Net zoals planten op het land absorberen zeewieren koolstof via fotosynthese, maar dan tot 50 keer meer. Het gewas neemt koolstof op uit het water en voert het af richting zeebodem. Bovendien kan het groeien in een waanzinnig tempo van ruim een halve meter per dag, vertraagt het de verzuring van oceaanwater en creëert het een unieke en diverse habitat voor marien leven. Door tientallen kilometerslange zeewierwouden opnieuw te laten floreren, kunnen we dus winst boeken op verscheidene vlakken tegelijkertijd.

Een no-brainer, zeggen wetenschappers, maar daarvoor moet de zeewierteelt nog enorm groeien. Oceans 2050 zette eind vorig jaar zijn schouders onder een grootschalige studie die 15 maanden lang zal duren en de voordelen van die industrietak in kaart zal brengen, samen met 21 zeewierboerderijen verspreid over vijf continenten.

Ze meten en analyseren de koolstofopslag in de planten, en met die empirische gegevens willen ze de regulatoren overtuigen om zeewiertelers te laten toetreden tot de markt voor uitstootrechten. Zo kunnen de telers door de verkoop van koolstofcredits flink verdienen aan hun activiteit, en wordt de aanbouw van zeewier ook economisch interessant. ‘We willen een hefboom zetten onder een industrie die goed is voor de oceanen. Zo zien wij aquacultuur: een regeneratief deel van de blauwe economie.’

Het brengt Cousteau bij een algemener punt dat ze graag wil maken. ‘Het wordt tijd dat mensen die iets goeds doen voor de wereld er ook iets aan verdienen. Want het paradigma nu is problematisch: mensen worden gecompenseerd voor de uitbuiting van de natuur. Dat is de drijver achter het hele valse dilemma van ecologie versus economie. Je moet bijna een gelofte van armoede afleggen als je de natuur wilt beschermen. Terwijl het een van de meest interessante investeringen is die je kunt doen.’

De zeewierteelt is een begin, maar meer zal nodig zijn. Het stoort Cousteau mateloos dat van alle Sustainable Development Goals (de doelstellingen voor een duurzamere toekomst die de VN in 2015 afficheerden) er het minste geld vloeit naar doel nummer 14 van de 17: het leven in de oceanen. ‘De oceanen beslaan 70 procent van de aardbol, zijn essentieel voor alle leven en absorbeerden al 30 procent van de CO₂-uitstoot sinds het begin van de industriële revolutie. Toch zijn ze voor veel mensen een verafgelegen wereld. Dat is toch waanzin?’

Door de computer heen klinkt op deze dinsdagnamiddag een andere vorm van natuurlijke overvloed: luid fluitende vogels. Cousteau zit in de tuin van haar huis in de Loire-streek, in de buurt van Angers. ‘Pas verkozen tot derde beste plek om te leven in Frankrijk, dus we prijzen ons gelukkig.’

Ze woonde tot voor kort in Berlijn, vanwaar haar man afkomstig is. De Franse boerenbuiten bevalt veel beter. ‘Ik wilde een plek waar we gewoon de deuren kunnen openzwaaien en waar iedereen naar buiten kan rennen in de natuur. Met een hond en pony’s en kippen en een moestuin en een vijver. Waar we de helft van het jaar buiten kunnen leven en kunnen terugvallen op de simpele, maar belangrijke dingen.’

Nomadisch, zo is het leven van een Cousteau. Ze is geboren in Los Angeles en pendelde als kind vaak heen en weer tussen Californië en Parijs. De zomers bracht ze door in het zuiden van Frankrijk, afgewisseld met reizen naar de meest diverse plekken, van het Paaseiland tot Kenia. Of Oeganda, waar dictator Idi Amin haar grootvader persoonlijk had uitgenodigd.

‘Dat komt vooral omdat ik ook zo opgevoed ben. Ik zie nu dat mijn kinderen plezier en vrienden vinden overal waar ze gaan. Wie weet wat kinderen nodig hebben om voorbereid te zijn op de toekomst? Als mijn kinderen veerkrachtig kunnen zijn en het gevoel hebben dat ze zich overal thuis kunnen voelen, en een open geest hebben en tolerant en creatief zijn, dan komt het misschien wel goed met ze.’

In 2018 lanceerde ze nog samen met het Franse merk Luz Collections een ecologische badmodelijn uit econyl, een kunststof gemaakt van uit de zee gevist plastic. En ze is lang niet de enige telg die die ecostrijd voortzet van pater familias Jacques-Yves, die behalve zijn werk ook een geëngageerde familie naliet. Ook Alexandra’s broer Philippe Jr., haar oom, neef en nicht strijden elk op hun manier voor de oceanen. ‘Zo veel generaties van een bekende naam die allemaal gefocust zijn op hetzelfde doel? De enige vergelijking die ik kan bedenken, is die met de Kennedy-clan.’

En hoewel herinneringen vervagen, blijft de naam deuren openen, geeft ze toe. Grootvader Cousteau eindigde ooit na Mohammed Ali en enkele bij ons onbekende Chinezen in een rangschikking met de beroemdste personen ter wereld. ‘Mijn grootvader is gestorven in 1997, vóór de echte doorbraak van het internet dus. Als ik jongere mensen vertel dat mijn vader ooit zo beroemd was als Kim Kardashian vinden ze dat heel moeilijk om te geloven. Maar aan dat meganiveau van beroemdheid werd ik als kind blootgesteld. En dat is a ‘mixed bag’, man. Ik weet niet of ik zo beroemd zou willen zijn, zeker nu met alle haat en lelijkheid. Beroemd genoeg zijn om het werk te doen dat je wilt doen zonder de afleidingen van te veel faam: dat is best een sweetspot eigenlijk.’