De Franse designer Pierre Paulin droomde zijn hele leven van modulaire meubels die hij nooit heeft kunnen maken. Zijn zoon en schoondochter brengen dat nu voor mekaar, in een door Rem Koolhaas ontworpen huis in Bordeaux.
Het lot kan onvoorspelbaar zijn. Toen de 18-jarige Alice Lemoine in 1997 met haar ouders en de andere twee kinderen van het gezin verhuisde, pakte ze met grote tegenzin haar spullen in. Begrijpelijk, ze moest een vertrouwd, 18de-eeuws huis in het centrum van Bordeaux achterlaten voor een nieuwe, modernistische villa weg van de stad.
Die was dan wel getekend door de gevierde Nederlandse architect Rem Koolhaas, maar Alice was te jong om de brutalistische aard van de vrijdragende, roestkleurige stalen doos met volle betonnen muren en vloeren van lichtgroen hars en aluminium te appreciëren. Ze had een hekel aan hoe het geluid van de ouderlijke slaapkamer te horen was in de andere kamers op de bovenverdieping.
En dan had je ook nog die voorbijschuifelende toerbussen vol gapende mensen die een glimp probeerden op te vangen van het architecturale meesterwerk. De villa is een van de weinige residentiële panden die de nu 75-jarige Rem Koolhaas bouwde.
Van Rem Koolhaas tot Maarten Van Severen
Het jeugdige protest van Alice haalde weinig uit. Haar vader, krantenuitgever en kunstverzamelaar Jean-François Lemoine, die een paar jaar eerder verlamd was geraakt bij een verkeersongeval, had een woning nodig waarin hij zo goed mogelijk kon functioneren. Koolhaas creëerde een huis dat niet alleen esthetisch bijzonder was, maar vooral volledig toegankelijk was voor Jean-François Lemoine: de allereerste modernistische woning rond een rolstoel ontworpen.
De architect bedacht daarvoor een stalen platform van negen vierkante meter dat met een hydraulisch systeem op een paal op en neer kon bewegen tussen de drie verdiepingen. Het platform werd ingericht als werkruimte voor de uitgever.
Hij zat er aan een tafel, op maat gemaakt door de Belgische designer Maarten Van Severen. Op die manier kon Lemoine zich verticaal transporteren over de volledige 1620 vierkante meter van het huis op de heuvel.
Rolstoelvriendelijk
Een druk op de knop volstond om zich van de keuken en de Japans geïnspireerde binnenplaats op de gelijkvloerse verdieping naar de middelste verdieping met uitzicht op de stad te begeven of naar de bovenste verdieping met de slaapkamers, waarvan de ronde ramen als patrijspoorten door de metalen gevel geperforeerd zijn.
Langs een kant van het platformsas loopt over de drie verdiepingen een gigantische boekenkast. Ook dit masterpiece is van de hand van Van Severen. In zijn reis van de ene etage naar de andere kon Lemoine om het even welk boek van de plank plukken. ‘Het ongeval van mijn vader maakte mijn ouders niet bepaald ingetogener op het gebied van design’, zegt Alice Lemoine. ‘Integendeel: ze werden nog avontuurlijker.’
Destijds was de woning eerder bescheiden ingericht, met niet meer dan een paar elegante stoelen en banken. Vandaag, bijna twintig jaar na de dood van Jean-François Lemoine, heeft moeder Hélène, nu 72, de toestemming gegeven het huis waarin ze nog altijd woont te laten transformeren.
Eind vorig jaar verwezenlijkten de ondertussen 34-jarige Alice en haar echtgenoot Benjamin (41) een project dat zijn vader, de legendarische designer Pierre Paulin, in zijn leven nooit had kunnen uitvoeren.
Alice en Benjamin werden een koppel toen ze elkaar in 2004 toevallig in Parijs ontmoetten op een feestje. Al hadden ze al in hun prille jeugd raaklijnen: de moeder van Alice werkte in haar jonge jaren als stoffenkleurster voor Pierre Paulin, de vader van haar echtgenoot.
De droom van Pierre Paulin
Met de hulp van OMA, het bedrijf van Koolhaas, begonnen de twee een paar jaar geleden aan de inrichting van de villa. Ze plaatsten er zestien stuks uit een modulair geheel van 26 elementen die samen een woonsysteem vormden: zit-, slaap- en opbergruimte.
Dat concept bedacht Paulin in het begin van de jaren 70 voor de Amerikaanse meubelfabrikant Herman Miller. Hij was ervan overtuigd dat zijn concept met schuim, hars en glasvezel de traditionele meubels zou vervangen. Het ontwerp kwam er uiteindelijk niet. De omvang ervan schrikte de Amerikanen af.
Vandaag, ruim vijftig jaar later, oogt het concept dat de designer Le Programme noemde, heel eigentijds. Als een vooruitstrevend antwoord op een nomadische levensstijl, als de voorbode van het gestroomlijnde minimalisme dat het einde van de 20ste eeuw domineerde.
Dat Paulin er niet in slaagde om het project te verwezenlijken, bleef hem zijn hele leven achtervolgen. In een interview in 2009 met Koolhaas en de Zwitserse kunstcurator Hans-Ulrich Obrist, maanden voor zijn dood op 81-jarige leeftijd, noemde Paulin het zijn enige professionele pijnpunt.
‘Toen ik dat interview hoorde, wist ik het meteen: ik zou dat project verwezenlijken’, zegt Benjamin, het enige kind van Paulin. ‘Het was mijn manier om een gesprek te hebben met mijn vader en volledig te begrijpen hoe hij dacht en werkte.’
Van Pompidou tot Mitterrand
Ook Koolhaas, een pionier op het gebied van modulariteit, omarmde het project. Naar eigen zeggen besefte hij meteen dat het concept van Paulin misschien wel het antwoord was op de vraag waarop ze destijds niet echt een antwoord hadden gevonden. Hoe richt je een huis in dat als pure architectuur is gebouwd? Daarnaast was de Nederlandse architect ook gevoelig voor de frustratie waarmee Paulin in het laatste luik van zijn leven worstelde.
Halverwege de jaren 90 trok Paulin zich terug in het zuiden, in de Cévennes. Hij was niet alleen ontgoocheld over het feit dat Frankrijk zijn werk vergeten leek te zijn. Terwijl hij als designer niet alleen een sculpturale revolutie in vorm, materiaal en kleur belichaamde.
Hij heeft ook de Franse esthetiek van de jaren 70 mee gedefinieerd. Zijn creaties tooiden het privéappartement van de Franse president Georges Pompidou, maar later ook het kantoor van diens ambtsgenoot François Mitterrand.
Hij was ook teleurgesteld over de manier waarop hij door een deel van de Parijse intelligentsia werd behandeld. Dat de Franse designer had gewerkt voor politici uit het hele ideologische spectrum - zelf was hij links - werd niet op prijs gesteld. Hij vond ook dat hij niet alle kansen kreeg die hij verdiende.
Modulair systeem
Terug naar de villa. Het hydraulisch platform is omgebouwd tot een soort praatplaats, ingericht met het Ensemble Dune van Paulin: een laaghangende zitconfiguratie met verborgen houten armatuur en bekleed met neutrale wol en linnen. De twaalf secties, die de lijnen volgen van een half liggende menselijke vorm, sluiten naadloos op elkaar aan.
Als het platform van de keuken naar het woongedeelte klimt en daar samen met de aluminium vloer een perfect vlak vormt, gaat het op in het geheel van componenten van Le Programme. Zoals een zestal variaties op Tapis-sièges, met wol en linnen beklede modulaire vierkanten die geïnspireerd lijken op origami, met zijkanten die zachtjes opklappen om als rugleuning te fungeren.
Langs een glazen wand staat een rij armloze, lichtgroene Declivé-chaises longues in Paulins typische stijl van gespannen stof over schuim op een verborgen armatuur. Ze lijken op rupsen, met segmenten die onder verschillende hoeken gebogen zijn om verscheidene zithoudingen mogelijk te maken.
Verderop, in de buitenuitbreiding van de woonruimte, onder de massieve, uitstekende doos waarin de vijf slaapkamers op de bovenverdieping huizen, staan rode golvende scheidingswanden van hars, de U Module, een rekkensysteem. Daarnaast prijkt een ander hoogtepunt van Le Programme: een helderwitte structuur van glasvezel, Miami genaamd. Ze lijkt op een futuristische picknicktafel met geïntegreerde zitplaatsen.
Paulin Paulin Paulin
Oude ontwerpen uit het archief opdiepen en uitvoeren, het is een soort obsessie geworden voor Alice en Benjamin. Al hebben ze niet meteen interesse om ze allemaal op grote schaal te laten fabriceren. Samen runnen ze Paulin Paulin Paulin, dat ze in 2008 samen met Benjamins moeder, Maia, hebben opgericht.
Hun missie is de erfenis van de Franse designer te bewaren, zodat zijn schetsen niet verloren gaan en ze nieuwe prototypes kunnen uitproberen. Dat doen ze vanuit hun appartement in het negende arrondissement van Parijs. Ze wonen er met hun twee dochters, in blijde verwachting van een derde.
Een paar zorgvuldig uitgekozen architecten en klanten konden bepaalde elementen van Le Programme bekijken, net als andere archiefstukken die de Paulins ondertussen hebben gereproduceerd. Zoals de Cathedral Table, een met glas bedekte tafel uit 1981 op poten van aluminium met gele poedercoating, die doet denken aan de hoge stutten van de Notre-Dame.
Maar voorts zit er achter hun initiatief helemaal geen marketingplan of strategie om een nieuw Paulin-imperium uit te bouwen. De drijfveer zit dieper. ‘Mijn vader was helemaal opgeslorpt door het moderniseren van bestaande ideeën’, zegt Benjamin. ‘Ik weet zeker dat dit is wat hij zou hebben gewild. Wij zijn gewoon met iets begonnen. En we zien wel tot wat het leidt.’
