De wereldberoemde architect en Pritzker Prize-winnaar Shigeru Ban werkt momenteel aan zijn eerste Belgische project. We spraken hem tijdens een werfbezoek.
Een man die zweert bij het motto ‘less is more’ kan niet anders dan spaarzaam omspringen met woorden. Ook met blikken, want de Japanse architect Shigeru Ban (67) is timide en zelfs een tikje aandachtsschuw. Dat is lastig wanneer je naar Antwerpen komt om de progressie van je eerste project in ons land te bekijken, want zoiets gaat natuurlijk niet ongemerkt voorbij. Ban behoort tot de absolute top en is wereldwijd bekend om zijn innovatieve ontwerpen en humanitaire werk. In 2014 ontving hij de Pritzker Prize, zowat de Nobelprijs voor architectuur.
Onlangs nog mocht hij ook de Praemium Imperiale-prijs in ontvangst nemen, waardoor zijn lijst met onderscheidingen stilaan richting honderd gaat. Eerdere winnaars van deze prestigieuze kunstprijs, uitgereikt door de Japan Art Association, waren Norman Foster, Frank Gehry, Peter Zumthor en wijlen Zaha Hadid. Een ontwerp van zijn hand is dus een unicum voor ons land.
De Japanse architect ontwierp een residentieel project dat bestaat uit een woontoren, een lagere aanbouw en een vrijstaand gebouw dat BAN werd gedoopt. Hiermee haalt de Antwerpse wijk Nieuw Zuid andermaal een vakmeester binnen, want de Japanse architect krijgt er Sir David Chipperfield, Max Dudler, Johannes Norlander en Stefano Boeri als directe buren.
De werkzaamheden zijn intussen halverwege, en daarom maakte Shigeru Ban, op weg naar zijn tweede kantoor in Parijs, een tussenstop in ons land voor een werfbezoek. Of hij tevreden is, valt moeilijk af te lezen. Dat wordt wél duidelijk wanneer ik hem achteraf spreek. ‘Toen ik deze plek voor het eerst bezocht, voelde de buurt koud aan. Door de indeling zou het onvermijdelijk een geometrisch gebouw worden, en dus moest het materiaalgebruik tot warmte, rust en een thuisgevoel leiden. Zelfs in deze fase voel ik al het verschil’, aldus Ban.
Die materialen vormen de basis van Bans oeuvre. Zo is de Japanse architect een fervent voorstander van hout, vanwege de warmte en de lagere CO2-uitstoot. Tegelijk staat hij bekend om zijn vernieuwende werk met karton. De link naar duurzaamheid is dus snel gelegd, maar de architect ziet dat anders. ‘Ik experimenteerde in 1986 voor het eerst met kartonnen buizen als bouwmateriaal. Niemand had het in die tijd over recyclage, vandaag is het bon ton om het woord ‘sustainability’ te laten vallen. Ik twijfel sterk aan de waarde ervan. Daarom noem ik mijn projecten niet graag duurzaam. Mijn voornaamste denkoefening is: hoe kan ik ervoor zorgen dat ik zo weinig mogelijk materialen verspil?’
Een bekend voorbeeld is het Paper House in de buurt van de berg Fuji in Japan, Bans eerste permanente woning met een dragende structuur van gerecycleerde kartonnen buizen. Hijzelf bracht overigens jaren door in een papieren constructie: toen hij het Centre Pompidou in Metz ontwierp, had hij niet voldoende budget om tijdelijk een kantoor te huren. Daarom bouwde hij met kartonnen buizen en houten verbindingen een kantoor van 35 meter lang. Zo werkten hij en zijn team zes jaar lang op het dak van het Centre Pompidou in Parijs, zonder ook maar één euro huur te betalen. Ban: ‘Ik hou van natuurlijke materialen. Papier is daarbij een uitzonderlijk materiaal. Het is toegankelijk, sterk en relatief goedkoop. Bovendien zijn papieren constructies recycleerbaar en verplaatsbaar.’
Geen papier in het Antwerpse BAN, wel een overvloed aan dennenhout naast staal en beton. De gevel wordt grotendeels bekleed met hout, de terrassen vormen knusse houten cocons en natuurlijk is er het houten raster, de bekende handtekening van Shigeru Ban.
Een ander terugkerend thema in zijn werk is de dialoog tussen binnen en buiten. Ban: ‘Die verbinding vind ik in al mijn ontwerpen belangrijk. Ruimtes moeten in elkaar overvloeien; scheidingswanden probeer ik zoveel mogelijk te vermijden. Ik hou van openheid. De terrassen in dit ontwerp zijn bewust zo ruim mogelijk. Door gebruik te maken van schuifdeuren tussen de woonkamer en het terras vloeit de binnenruimte mooi door wanneer je die opent. Zo ontstaat er een soort overdekte tussenruimte.’
Shigeru Ban is zuinig met woorden, behalve als het over zijn humanitaire projecten gaat. Al vrij vroeg in zijn carrière worstelde hij met de betekenis van zijn werk en voelde hij de noodzaak om, naast de prestigeprojecten, ook op een andere manier impact te hebben. ‘Het werk van een architect betekent voor mij mensen helpen. We werken onvermijdelijk voor de meest geprivilegieerden; mensen met geld en macht. Onze kennis kan echter een groot verschil maken in de gebieden die dat het hardst nodig hebben’, zegt Ban.
In 1994, ten midden van de burgeroorlog in Rwanda, zochten miljoenen vluchtelingen een onderkomen. Dat was het moment waarop Ban zijn experimenten met papier voor het eerst vertaalde naar een betaalbare, stevige structuur die als noodwoning kon dienen.
Een jaar later richtte hij het Voluntary Architects Network op, een ngo die slachtoffers in conflict- en rampgebieden een menswaardig onderkomen wil bieden. ‘Humanitair werk doe je niet op uitnodiging. Ik trek zelf naar gebieden die hulp kunnen gebruiken, luister naar de noden en bied er mijn expertise aan.’
Net als zijn prestigelijst is ook zijn lijst met humanitaire projecten indrukwekkend. De voorbije jaren bouwde hij papieren shelters in onder meer Japan, Turkije, Sri Lanka, Haïti, China, Italië en de Verenigde Staten. Maar het gaat verder dan alleen shelters. Zo ontwierp hij een kartonnen kerk voor Nieuw-Zeeland ter vervanging van een verwoeste kathedraal na een aardbeving. Deze was bedoeld als tijdelijke oplossing, maar is uitgegroeid tot een architecturale trekpleister. Ook ontwierp hij papieren wanden, die voorzien in de behoefte aan privacy in opvangcentra. En momenteel is hij erg actief in Oekraïne, waar hij onder andere werkt aan een nieuw operatiekwartier voor een ziekenhuis in Lviv.
Aan stoppen denkt de 67-jarige Ban nog niet. Zijn bureau, Shigeru Ban Architects, functioneert als een goed gerodeerde machine met kantoren in Tokio, Parijs en New York. ‘Ook zonder mij blijft de opdracht staan: we willen zowel goede architectuur ontwerpen als bijdragen aan de samenleving’, zegt Ban. ‘Tegelijk beklemtoon ik telkens weer het belang van reizen. Ik moedig jonge architecten aan om zoveel mogelijk van de wereld te zien, met eigen ogen, en niet via een scherm. De meest uiteenlopende architectuurprojecten, landschappen en culturen vormen je blik.’
Helaas heeft hij deze keer niet de tijd om meer van Antwerpen te zien, want hij reist alweer door naar zijn kantoor in Parijs. Van Brussel is hij trouwens fan; als lid van New European Bauhaus verblijft hij af en toe in de hoofdstad en geniet hij ervan om in de drukte te verdwalen.
Heeft de man met zo’n divers portfolio eigenlijk nog dromen? ‘Ik ben een groot wijnliefhebber, dus ik zou graag een wijnbottelarij ontwerpen. Ik heb al aan diverse competities deelgenomen, maar tot nog toe heb ik er geen gewonnen.’
1 | Centre Pompidou in Metz (Frankrijk)
Het immense, golvende dak van dit museum voor hedendaagse kunst is geïnspireerd op de vorm van een traditionele Chinese hoed. De structuur lijkt te zweven en contrasteert mooi met het rechthoekige gebouw.
2 | Swatch & Omega Campus in Biel (Zwitserland)
Blikvanger van deze campus, die onder meer het hoofdkwartier van de horlogemerken en een museum omvat, is een indrukwekkende, vloeiende structuur van maar liefst 240 meter, meteen ook een van de grootste massief houten bouwconstructies ter wereld.
3 | Cardboard Cathedral in Christchurch (Nieuw-Zeeland)
De kathedraal werd gebouwd na de zware aardbevingen in Christchurch. De dragende elementen zijn grotendeels gemaakt van kartonnen buizen. Hoewel het gebouw bedoeld was als tijdelijke oplossing ter vervanging van de verwoeste kathedraal, werd het een belangrijk symbool van herstel en bovendien een architecturale trekpleister.
4 | Mount Fuji World Heritage Center in Fujinomiya (Japan)
Deze plek omvat een bezoekerscentrum en een museum dat volledig gewijd is aan de Fuji-berg. Het spiraalvormige museumgebouw is een omgekeerde kopie van de berg, terwijl een grote waterpartij rondom de houten constructie weerspiegelt.
5 | Paper House in Yamanashi (Japan)
Een van Shigeru Bans eerste residentiële projecten. Dit huis bestaat uit gerecycleerde kartonnen kokers. Het minimalistische ontwerp sluit naadloos aan bij Bans visie dat architecten een ecologische verantwoordelijkheid hebben en steeds weer moeten zoeken hoe ze de milieu-impact van gebouwen kunnen verminderen.
