Boven een Interparking in Knokke ligt sinds 2008 een vergeten tuinkunstwerk van kunstenaar Jan Vercruysse. Zijn ‘Labyrinth & Pleasure Garden’ dient niet om in te verdwalen, maar om te verpozen. Vandalen dachten daar anders over.
En dan sluiten we onze dag af met het ultieme kunstwerk in de openbare ruimte: de ‘Labyrinth & Pleasure Garden’ van kunstenaar Jan Vercruysse in Knokke-Heist.’ Op zijn bustour langs enkele openluchtkunstwerken aan de Belgische kust had curator en kunstcriticus Luk Lambrecht nog een mooie apotheose in petto. Dacht hij. Groot was zijn verbazing (en die van zijn groep kunsttoeristen) toen hij dat labyrint vernield aantrof. ‘De hagen waren niet geschoren. De bronzen kranen waren gepikt, het roze marmer was kapot’, zegt hij.
‘Een schandvlek voor Knokke-Heist, een slag in het gezicht van Jan Vercruysse: een Belgische topkunstenaar die ik in de lijn van René Magritte en Marcel Broodthaers plaats. Hij leeft niet meer, dus hij kan niet meer protesteren. Maar ik snap niet dat ze in Knokke zo’n meesterwerk laten verloederen. Ik heb burgemeester Lippens daar meermaals over aangeschreven. Nooit reactie op gekregen.’
Kunst boven auto
Jan Vercruysse (1948-2018), die in Oostende werd geboren en rechten studeerde, debuteerde als dichter voor hij in 1975 overstapte naar de beeldende kunsten. Hij groeide uit tot een van de invloedrijkste conceptuele kunstenaars van Europa, met werken die uitnodigen tot reflectie en rust. Vercruysse vertegenwoordigde in 1993 België op de Biënnale van Venetië en kreeg in 2001 de Vlaamse prijs voor Beeldende Kunst. Maar in Knokke-Heist weten maar weinigen dat hij een publieke tuin realiseerde met een doolhof en waterpartijen.
‘Het gemeentebestuur blijft investeren in andere kunst in de openbare ruimte, maar het werk van Vercruysse wordt vergeten.'Anton Pereira Rodriguez
Het IJzerpark, de openbare duintuin er vlak naast, is een pak geliefder bij toeristen dan Vercruysses werk. De ondergrondse parking in de Dumortierlaan lokt meer volk dan de lusttuin die er pal boven is aangelegd.
Het was Joost Declercq, ex-directeur van Museum Dhondt-Dhaenens, die indertijd lobbyde bij het Knokse gemeentebestuur voor een tuin van Vercruysse. Met succes: de parking mocht alleen gebouwd worden als de eigenaars mee betaalden voor de bovengrondse publieke tuin. ‘Jan Vercruysse heeft de ‘Labyrinth & Pleasure Garden’ speciaal voor Knokke ontworpen. Hij is niet aangelegd voor de kunstmanifestatie Beaufort in 2009. De tuin is al in 2008 opgeleverd. Het jaar erna is hij in het Beaufort-parcours opgenomen’, zegt Anton Pereira Rodriguez, die nu aan de UGent een doctoraat maakt over Jan Vercruysse.
Twee van de 21
De ‘Labyrinth & Pleasure Gardens’ zijn een belangrijk deel van Vercruysses oeuvre, dat vooral uit foto’s, zelfportretten en sculpturale stillevens bestaat. In al zijn reeksen onderzocht Vercruysse de rol die kunst en kunstenaars kunnen spelen in onze samenleving.
In 1994, het jaar na zijn deelname aan de Biënnale van Venetië, begon hij zijn reeks schetsen voor lusttuinen. Die zijn toegankelijker en frivoler dan zijn vroegere werk. ‘Ze leverden hem internationale aandacht op op een moment dat zijn werk commercieel in een dipje zat’, zegt Pereira Rodriguez.
‘In 1995 was Vercruysses eerste reeks van acht tuinontwerpen klaar. In 2001 voegde hij er nog dertien aan toe. In totaal bestaan er 21 tekeningen voor evenveel ‘Labyrinth & Pleasure Gardens’. Die tekeningen zijn individuele kunstwerken, die apart verkocht worden, onder meer via zijn galerie Xavier Hufkens. Zowel het Metropolitan Museum in New York, het S.M.A.K. in Gent, het MuHKA in Antwerpen als Mu.Zee in Oostende hebben dergelijke prenten.
Hoewel het degelijk Vercruysses bedoeling was dat die schetsen gerealiseerd zouden worden, zijn amper twee in een echte tuin omgezet: in het Duitse Clarholz (2006) en in Knokke (2008)’, zegt Pereira Rodriguez. ‘Nochtans hadden zowel het Middelheimmuseum in Antwerpen, het Van Abbemuseum in Eindhoven, het Engelse Yorkshire Sculpture Park en Costigliole d’Asti in Piemonte plannen om zo’n tuin te realiseren. Maar allemaal werden ze afgeblazen.’
Numerus clausus
In de legendes onder zijn ontwerpen gaf Vercruysse duidelijke aanwijzingen over hoe de tuin gebruikt moest worden. ‘Two stone benches for feeling lonely’, schrijft hij onder meer. Of ‘A slightly elevated platform and a bench for no conversation at all.’ ‘Vercruysse wilde dat zijn tuinen een plaats van introspectie en rust werden’, zegt Pereira Rodriguez. ‘Het was niet de bedoeling dat er veel mensen tegelijk waren. In het Duitse Clarholz is er zelfs een limiet op het aantal mensen dat binnen mag.’
‘Jan was tegen die publieke sculpturen, die de mens nog meer vervreemden van zijn omgeving’, zegt Lambrecht. ‘Hij vond een lusttuin het enige zinvolle kunstwerk in de publieke ruimte, omdat mensen die kunnen gebruiken. De tuin kan een rustplek zijn waar je je terugtrekt om te ontspannen, te lezen of te converseren. Een oase van schoonheid in de omringende lelijkheid.’
‘Weinig mensen herkennen die historische referenties nog. Vandaag is veel kunst instant en vluchtig, het culturele geheugen sijpelt er niet meer in door. Misschien is het veelzeggend dat net zo’n erudiete tuin dan verloedert.’Luk Lambrecht
Typisch voor Vercruysse: zijn speelse lusttuinen zitten vol met referenties aan kunstgeschiedenis, poëzie, theater en architectuur. Het lange bassin aan de ingang knipoogt naar de waterpartij van keizer Hadrianus’ villa in Rome. Tegelijk zijn er elementen uit de tuin van Versailles.
Het labyrint heeft als archetypische tuin veel historische voorbeelden, al ontwierp Vercruysse zijn hortus niet om in te verdwalen, maar om ‘wandelend in te ontdekken’. ‘Weinig mensen herkennen die historische referenties nog. Vandaag is veel kunst instant en vluchtig: het culturele geheugen sijpelt er niet meer in door. Misschien is het veelzeggend dat net zo’n erudiete tuin dan verloedert’, aldus Lambrecht.
De ziel is eruit
Wim Delvoye, Barry Flanagan, Franz West, Antony Gormley, Jean-
Michel Folon, Thomas Lerooy, Joep Van Lieshout: in het (onvolledige) rijtje kunstenaars met een sculptuur in de publieke ruimte van Knokke moet Vercruysse zich niet schamen. Maar zijn kunstwerk is wel in de meest beschamende staat.
Al jaren valt Vercruysses Labyrinth & Pleasure Garden ten prooi aan vandalen, hangjongeren en graffitispuiters. ‘Ik mocht dat labyrint indertijd aanleggen en ik heb het ook jaren onderhouden’, zegt de Knokse tuinman Henk Warnier. ‘Maar door de vele vernielingen is de ziel er volkomen uit.’
Ondertussen was er ook al gemorreld aan het ontwerp. ‘De originele taxushagen zijn in 2011 vervangen door de inheemse liguster, die gemakkelijker te onderhouden is. Toen was de grote fontein al flink beschadigd en ontbraken er al enkele bronzen kranen. De verloedering is al zeer lang aan de gang’, blikt Pereira Rodriguez terug.
Residentie Vercruysse
Of er in Knokke-Heist nog belangstelling bestaat om die tuin te redden? ‘De Jan Vercruysse Foundation zette, onder impuls van Kristien Daem, juridische stappen om de gemeente Knokke-Heist zover te krijgen de tuin te restaureren’, zegt Wouter Davidts, de voorzitter van de stichting. ‘In de zomer van 2020 was er een dading, waarop advocate Eline Tritsmans de schriftelijke bevestiging heeft gekregen dat de tuin hersteld zou worden. Daarna is het, andermaal, stil gebleven. Tot op heden is er geen bericht gekomen van de gemeente Knokke over welke stappen ze zal ondernemen.’
Ook op onze vraag naar de plannen kregen we geen antwoord van de gemeente. Pereira Rodriguez: ‘Knokke blijft wel investeren in andere kunst in de openbare ruimte, maar Vercruysses werk wordt vergeten.’ Lambrecht: ‘Als het park nog verder verloedert, kan het misschien maar beter helemaal verwijderd worden. Dan kunnen bouwpromotoren er een vreselijk appartementsgebouw zetten in neo-cottagestijl. Residentie Jan Vercruysse, ik zeg maar iets. Al ben ik niet zeker of er ook maar één bewoner zal zijn die weet wie Jan Vercruysse was.’
Labyrinth & Pleasure Garden: Dumortierlaan 90A in Knokke, pal boven Interparking IJzerpark.
