Het eerste bouwwerk van Olafur Eliasson lijkt uit het water op te rijzen. Als werd het gebaard door een Deense fjord. De kunstenaar tekende het voor de familie van de Lego-oprichter. ‘Ik hoop dat het anderen vertrouwen inboezemt om elders even waanzinnige dingen te doen.’
Olafur Eliasson zet zich schrap. Een strakke oostenwind zwiept door de gelijkvloerse verdieping van zijn nieuwste kunstwerk. Eliasson houdt van het laagtij dat de strakke wind vergezelt. Zo zie je de algen die zich op het metselwerk van het Fjordenhus hebben vastgekleefd. ‘Het gebouw lijkt te leven. Alsof het uit het water groeit’, zegt de Deense kunstenaar met IJslandse roots wanneer hij naar zijn Fjordenhus kijkt in het Fjordwater van de Vejle, in het Deense gedeelte van het Jutse schiereiland op zo’n 230 kilometer van Kopenhagen.
Het nieuwe hoofdkwartier van Kirk Kapital, de holding en investeringsmaatschappij van drie afstammelingen van de Lego-oprichter, is het allereerste gebouw dat werd ontworpen door Eliassons in Berlijn gevestigde studio. ‘We hebben al onze ervaring van jarenlang experimenteren met fysieke beweging, licht, natuur, perceptie en ruimte in dat gebouw gestopt. Het is zowel een gesamtkunstwerk, een totaalcreatie, als een volledig functionele architecturale structuur.’
Vier cilinders
Eliasson werkte acht jaar lang aan zijn Fjordenhus, samen met de Duitse architect Sebastian Behmann, met wie hij samenwerkt sinds 2001. De schitterende driedimensionale glazen gevel van de Harpa-concerthal in Reykjavik is een van hun gezamelijke projecten. De grens tussen Eliassons werk en architectuur is dun. Denk maar aan zijn eerdere flirts met architectuur: zijn 2007 Serpentine Pavilion in Londen en de Cirkelbroen-brug in Kopenhagen in 2014. ‘We werkten al lang aan delen van gebouwen. Tijdens die projecten raakten we er meer en meer van overtuigd dat we samen een volledig gebouw als kunstwerk wilden creëren’, zegt Behmann.
Het Fjordenhus is ondertussen een feit. Een bakstenen constructie van 28 meter hoog, met de allures van een toren. Een combinatie van vier cilinders die met elkaar verbonden zijn, met uitsparingen die ruimte creëren. Rond aan het ene uiteinde en elliptisch aan de andere kant. Het resultaat is een wervelend geheel van rondingen, met bolle ramen waarin gebogen dubbel glas zit. Kijk er bij valavond naar vanuit het centrum van Vejle, en je ziet een reusachtige lavalamp.
Als je dichter komt, is het Fjordenhus tegelijk imposant en uitnodigend. Ook onthutsend en speels. De ronde ruimten lijken zich te willen uitstrekken over het water en zijn getooid met creaties van Eliasson, zoals grote bollen die de glinsters van het water en de zon weerspiegelen, op het ritme van de dag die vordert.
Van een lokale krant kreeg het gebouw al de bijnaam: de ‘nieuwe kathedraal van Vejle’. Ze moet de kleine stad - tot nog toe alleen bekend om haar Stimorol-kauwgomfabriek, het standbeeld van de moerasvrouw en het varkensslachthuis - op de wereldkaart zetten.
Tranen van emotie
Nochtans beklemtoont Eliasson dat hij met het Fjordenhus geen architecturaal hoogstandje wilde neerzetten. ‘Dit is mijn artistieke drift die gewoon in de vorm van een gebouw is gegoten. Een vorm die zonder de inbreng van Sebastian nooit rechtop zou blijven staan. Wij hadden de ideeën, hij zocht naar oplossingen om ze in de praktijk mogelijk te maken. Het was allemaal zo overweldigend dat ik soms begon te wenen, zo emotioneel maakte het me. Gelukkig kon Sebastian zijn gevoelens beter beheersen. Zoals je van een architect mag verwachten.’
Het Fjordenhus heeft naar schatting meer dan 500 miljoen kronen gekost, omgerekend een slordige 52 miljoen euro. Afgelopen zomer namen de drie erfgenamen van het Lego-fortuin er hun intrek in. Een privékantoorgebouw waarvan het gelijkvloers - op uitdrukkelijk verzoek van de bouwheren/eigenaars - via een loopbrug open is voor het publiek.
Natuurlijk zit er een hint naar de Legoblokken in. Die gaven me als kind mijn eerste lessen in abstracte kunst.
Terwijl hij ons rondleidt in het gebouw wijst Eliasson naar de ronde muren en gebogen plafonds, en de onderwaterverlichting die het ecologische belang van de zee onderstreept. ‘Van de handgemaakte bakstenen zijn er bijna een miljoen gebruikt, allemaal nog ruw en geen twee van gelijke grootte, als je dichtbij gaat kijken. Ik wilde de bakstenen op een expressionistische manier gebruiken’, zegt hij. ‘Natuurlijk zit er een hint in naar de Legoblokken. Ze gaven me trouwens mijn eerste lessen in abstracte kunst toen ik er in Denemarken als kind mee speelde.’
Krankzinnig
Naar eigen zeggen wou Eliasson een gebouw dat graag mensen onthaalt, en dat zegt: ‘ik zorg voor u’. ‘Architectuur moet volgens mij een vorm van sociale inclusie zijn. Vandaag merk je dat het concept van plaatsen die we samen bezitten aan het verdwijnen is. In Londen zie je dat zelfs op de meest extreme manier.’
Sinds de rampzalige brand in de Grenfell-woontoren in Londen heeft Eliasson nog meer aandacht gekregen voor architectuur en sociale inclusie. ‘Londen is overduidelijk een van de hoofdsteden waar de rijke individuen én de privésector de hoogste prioriteit krijgen. Grote delen van het stadscentrum worden er toevertrouwd aan krankzinnige projectontwikkelaars. Dat creëert een zeer ontvlambare situatie. Intussen doen politici niet de minste inspanning om een burgerlijke diversiteit te behouden. Dat dwingt de mensen naar de rand van de stad en creëert een gemeenschap die weinig harmonieus en heel eenzijdig is. De overheid is gewoon vergeten wat het is zich te laten leiden door geloof in de mensen.’
Eliasson wijst ook graag op de rechtstreekse band tussen de brexit en wat hij omschrijft als ‘die hopeloos verkeerde aanpak die de mensen opzadelt met een gevoel van vervreemding, respectloosheid en marginalisering. ‘De brexit is een vernietigende beslissing die de mensen die ervoor gestemd hebben als een boemerang in het gezicht zullen krijgen. Dat maakt het allemaal nog triester.’
Als we hem vragen wat dan het verschil is met het Fjordenhus, dat ook voor rijken is gebouwd en waar straks veiligheidsmensen de ingang zullen bewaken, draait Eliasson een beetje rond de pot. ‘Strikt genomen is dit geen openbaar gebouw, maar de eigenaars wilden wel dat het publiek er binnen zou kunnen.’
De brexit is een vernietigende beslissing die als een boemerang zal terugkeren in het gezicht van de ja-stemmers.
‘Het was de bedoeling om de buitenkant van het gebouw een zeer actief, openbaar statement mee te geven, veeleer dan het te laten lijken op die burchten van zwart graniet in het financiële hart van Londen. De rijkdom van de eigenaars, die volgens mij helemaal niet beantwoorden aan de definitie van ‘oligarch’, werd gegenereerd door Lego. Het verhaal begon dus met creativiteit en verbeelding. Nu investeren ze in hun lokale gemeenschap. In Denemarken hebben we het zeer vaak over ‘burgerlijke zorg’: het besef dat sociale zekerheid een systeem is dat we allemaal samen op de been houden, en niet iets waar we allemaal samen van profiteren. Sommige mensen zullen dat een illusie noemen, maar daar kun je dan weer over discussiëren.’
Tate Modern
Misschien is Olafur Eliasson wel het bekendst om zijn Weather Project in het Londense Tate Modern: de Turbine Hall die hij ombouwde in een hedendaags solarium met artificiële zon, een ruimte waarin bezoekers op de vloer gaan liggen om zichzelf te zien in de spiegels op het plafond. Eliasson zegt dat hij uit dat project heel wat zelfvertrouwen haalde, nodig om een gigantisch bouwwerk als het Fjordenhus aan te pakken. ‘Het project gaf me ook vertrouwen in de wereld. Het deed me inzien dat niets het besef van identiteit in onze samenwerking beter scherpt dan cultuur. Het leerde me ook dat je nooit mag denken dat je alles perfect onder controle hebt tot je het ook daadwerkelijk hebt verwezenlijkt. Iets nauwgezet doordenken, dat doe je immers pas echt terwijl je het project uitvoert.’
Eliasson hoopt dat het Fjordenhus voor hem maar een begin is. Dat er nog veel bouwprojecten mogen volgen. Komt wel goed. Samen met Behmann is de Deen met IJslandse roots al bezig aan een herdenkingspark voor de overleden president van Ethiopië, ergens in de heuvels ten noorden van Addis Abeba. Tegelijk is hij bezig met projecten in Parijs en Berlijn, onder meer een kindertuin. ‘We hopen dat het Fjordenhus ons zal helpen om ook daar de juiste ideeën te vinden, en dat het anderen voldoende vertrouwen zal inboezemen om elders even waanzinnige dingen te doen.’