Deze twee Belgen en Frank Gehry geven Arles een nieuw gezicht

De Amerikaanse architect – je kent hem van het Guggenheim in Bilbao en de Fondation Louis Vuitton in Parijs – mag dan al 92 zijn, voor ingedommelde ontwerpen moet je nog altijd niet bij hem zijn. Zijn 56 meter hoge toren is bekleed met 11.500 fonkelende inox schubben. Een materiaal waarvoor Gehry zich inspireerde op het doek ‘Sterrennacht’ dat Vincent Van Gogh in 1888 schilderde in Arles. Voor de bonkige vorm keek hij naar de hoge rotsclusters in de regio, de sokkel modelleerde hij naar het Romeinse amfitheater in de stad.

Les Arlésiens kijken al jaren op een bouwput. Want wie Frank Gehry belt, krijgt behalve een sensationeel bouwwerk ook bouwvertraging. Wat eigenlijk gepland was voor 2018, gebeurt pas volgende zaterdag: de opening van Luma Arles. Noem het de fysieke plek van de Luma Foundation, een stichting die sinds 2004 allerhande kunstdisciplines ondersteunt. Oprichter is de Zwitserse collectioneur, filmproducer, filantroop en mecenas Maja Hoffmann. Als telg uit de farmaceutische Hoffmann-La Roche-dynastie zet ze haar deel van het familiekapitaal in voor de kunst. Én voor natuurbehoud. Niet toevallig verzamelde haar grootmoeder Picasso’s en richtte haar vader mee het Wereld Natuur Fonds (WWF) op.

Tegenwoordig pendelt Hoffmann tussen New York, Zwitserland en Londen, maar ze groeide op in Arles. Als enthousiaste wervelwind laat ze haar ondernemingszin los op het charmante Unesco-stadje vlak bij de Camargue. Ze opende er al drie boetiekhotels, heeft een sterrenrestaurant en ondersteunt al twintig jaar het fotofestival. Ze kocht zelfs een heus stadsdeel: Parc des Ateliers, een voormalige werkplaats van de Franse spoorwegmaatschappij SNCF die sinds de jaren 1980 stond te verpauperen. Die site opent op 26 juni als Luma Arles. Verwacht geen statisch museum, maar een levendige plek waar niet alleen kunst wordt getoond, maar ook gemaakt en onderzocht. In alle mogelijke domeinen: van dans tot design, van performance tot video en van filosofie tot fotografie.

Maja Hoffmann belde niet alleen Gehry, maar ook een Belg: Bas Smets. De Brusselse landschapsarchitect en stedenbouwkundige is sinds 2009 bij het project betrokken. ‘Maja wilde van in het begin een volledig team samenstellen: Frank Gehry voor de nieuwbouw, Annabelle Selldorf als restauratiearchitect en ik voor het landschap’, vertelt Smets vanaf de werf in Arles. ‘Natuurlijk kijk ik uit naar de openingsdag, al zal het landschap pas over twee of drie jaar écht af zijn. Anders dan een gebouw dat op de openingsdag op zijn best is.’

Twaalf jaar werkte Smets aan het project. Zelf noemt hij het park van 36.000 m² – met een budget van 10,3 miljoen euro – zijn meest complexe project tot nog toe. ‘Alle ervaring die ik de afgelopen 21 jaar opdeed, zit hierin. De weersomstandigheden zijn hier bar: behalve de felle zon is er een felle mistralwind die als een haardroger alle planten uitdroogt.

Bovendien is de site een grote betonnen vlakte, uitgehouwen in de rotsen en deels over een Romeinse begraafplaats gelegd. Met andere woorden: uitgraven was uitgesloten. Dus maakten we een vruchtbare bodem boven op de betonplaat. Het klinkt tegennatuurlijk, maar eigenlijk is elke bodem een dun laagje aarde op een stenen ondergrond’, filosofeert Smets.

Toch was deze opdracht anders dan anders. ‘Meestal verbeteren we een bestaande situatie. Nu moesten we een landschap uitvinden. Ons uitgangspunt was futuristisch: stel dat we niks doen, hoe zou dit landschap er over 200 jaar dan uitzien? Normaal gezien ontwikkelt zich op een braakliggend terrein binnen vijf à tien jaar stap voor stap een natuurlijk landschap. Hier niet. De site was al dik twintig jaar verlaten en er was nog altijd geen spontane vegetatie.'

'De natuur kon gewoon niet groeien op de betonnen ondergrond en in de barre weersomstandigheden. Behalve als we een handje hielpen. Dat deden we met dit ontwerp. Zo maakten we een landschap van duinen met 650 bomen en 80.000 planten, in totaal 140 verschillende soorten. Dankzij een nabijgelegen 16de-eeuws kanaal dat aftakt van de Durance konden we een vijver maken die het water eerst zuivert en dan alle planten irrigeert.’

Het basisidee van Smets’ ontwerp is om een (semi-)woestijnklimaat om te vormen naar een mediterraan klimaat. Dat is even ambitieus als het klinkt. ‘De temperatuur op de site is nu al 4 tot 8 °C lager dan vroeger, dankzij het vocht dat verdampt uit de bladeren. Noem het een buitenairco’, vertelt hij trots. ‘Dat is echt een boodschap van hoop. Want, als we het hier kunnen, dan ook elders. Daarom is dit ook een wetenschappelijk project. Alle vegetatie, maar ook de vogels, vissen en andere dieren, worden minutieus opgevolgd en geanalyseerd om de ontwikkeling te volgen en later elders toe te passen.’

Dat Maja Hoffmann en Bas Smets elkaar kennen, is te danken aan de Franse kunstenaar Philippe Parreno, voor wie Smets een filmdecor maakte. ‘Parreno zit in Maja’s Core Group, een artistieke adviesraad met ook Hans Ulrich Obrist, Liam Gillick en Beatrix Ruf. Hij bracht ons in contact en het klikte meteen. Intussen ontwierp ik ook haar tuin in Londen en een tijdelijk bos voor haar kunstencentrum Westbau in Zürich.’

De grootse opening op 26 juni viert vooral de Luma Tower van Gehry, waarin musea, restaurants, conferentiezalen, ateliers, laboratoria en archieven huizen. De 19de-eeuwse industriële panden op de site – zes in totaal – werden de afgelopen jaren al gerenoveerd én in gebruik genomen, voor onder meer workshops en expo’s zoals (een deel van) het fotofestival Les Rencontres.

In een van die oude gebouwen werkt al jaren een Belg: Jan Boelen, de vroegere artistiek directeur van Z33, het centrum voor actuele kunst en vormgeving in Hasselt. In 2016 richtte hij Atelier Luma op, waarvan hij sindsdien artistiek directeur is. Noem het een denktank of multidisciplinair centrum dat lokale materialen, kennis en talent uit Arles en omgeving samenbrengt. ‘Vijf jaar geleden klopte Maja Hoffmann bij mij aan’, zegt Boelen.

‘Of ik een Luma-stoel kon bedenken? Dat kun je beter aan een producent als Vitra vragen, opperde ik. Maar ik zei ook dat ik graag iets anders wilde doen voor haar: een onderzoekscentrum oprichten naar lokale materialen, zoals algen, zout en stro. En naar hoe we die kunnen inzetten voor bijvoorbeeld landbouw, industrie en natuurbehoud. Ze was meteen enthousiast. De logica erachter is simpel: momenteel importeren we bijna alle materialen, maar die zijn zwaar. Mensen en ideeën zijn licht, dus kunnen die beter reizen.’

Atelier Luma tekende mee aan het interieur van Gehry’s toren en zo zat dus ook Boelen met de Amerikaanse architect aan tafel. ‘Aanvankelijk was de samenwerking complex, omdat zijn bureau vasthield aan traditionele oplossingen. Alles veranderde toen Frank Gehry ons atelier bezocht in Arles’, vertelt Boelen. Uiteindelijk maakte Atelier Luma een tafel van rijstafval en bekleedde de lifthal met zoutkristallen.

Ook de bureaus, stoelen en modulaire wanden komen uit Boelens atelier. ‘Dit gebouw is echt een showcase van wat we kunnen’, vertelt de Belg, die bij Atelier Luma 20 vaste medewerkers heeft en een grote poule van studenten, stagiairs en freelancers. Voor bezoekers is Atelier Luma niet toegankelijk, al kun je door het grote raam wel perfect binnengluren in het laboratorium. Nóg een reden om halt te houden in het Provençaalse stadje.

Luma Arles opent op zaterdag 26 juni, luma-arles.org