De oeroude baksteen krijgt vandaag een complete make-over. Le nouveau baksteen est arrivé: designed by Vincent Van Duysen of, zo je wil, de broers Bouroullec of Patricia Urquiola.
Voor de jaarlijkse Brick Awards, de internationale Oscars voor bakstenen gebouwen, liep het aantal inschrijvingen dit jaar op tot een recordaantal. Wat opvalt: vooruitstrevende architecten grijpen terug naar de baksteen als ideaal bouwmiddel. En ze doen er nuttige én mooie dingen mee.
Vooral in de steden lijkt er een einde te komen aan het tijdperk van de buildings met alleen kil glas en beton. Bakstenen bieden ook in een stedelijke context meer zintuiglijke beleving, omdat ze tactieler zijn en vaak in verrassende patronen worden gestapeld. Ze zijn warmer, aardser, misschien wel menselijker.
Geen simpeler grondstof op aarde dan een in een vorm geduwd en daarna gebakken stuk klei. Dat wist de mensheid al in 4000 voor Christus. Bakstenen hebben ook goede isolerende kwaliteiten. Ze zijn in koude klimaten inzetbaar, maar evengoed in warme – meegenomen in deze tijden van ‘climate change’. Evenals het feit dat ze naar verhouding goedkoop zijn. Minpunt is hun duurzaamheid. Er is toch aanzienlijk wat energie nodig om ze te bakken en te transporteren.
Van eco tot muntkleur
In de zoektocht om de baksteen futureproof te maken, experimenteren ontwikkelaars, architecten en producenten met prototypes die zowel duurzaam als esthetisch vernieuwend zijn.
Zo zijn de nieuwe bakstenen die als gevelstenen dienen nu vaak maar een reepje dik, zodat ze direct op een isolatielaag kunnen worden bevestigd of op houtskeletbouw kunnen worden gemonteerd, zodat er geen massieve fundering meer nodig is en er dus met minder materiaal meer kan worden verwezenlijkt.
Het Belgische bedrijf Vandersanden is daar een voortrekker in. Zijn zogenaamde baksteenstrips zijn bovendien, dankzij de huidige technologie, verbluffend transformeerbaar tot om het even welk 3D-patroon voor façades. Dergelijke gevels lijken wel kunstwerken in baksteen. Ook voor binnen zijn de mogelijkheden voor spielereien legio. Daarbij kiezen producenten, ontwikkelaars, architecten en bouwheren steeds meer voor andere kleuren dan terracotta. In plaats daarvan gebruiken ze gekleurde klei of voorzien ze hun stenen van een blinkend gekleurd glazuur. Het resultaat: zinnenprikkelende, merkwaardige, versatiele en toekomstgerichte bouwsels, zowel indoor als outdoor.
Het Nederlandse bedrijf StoneCycling ontwikkelde een serie bakstenen die gemaakt werden met bouwafval. Die variatie met soorten afval (keramiek, glas, isolatie) levert verrassende resultaten in kleuren en spikkels op. Of bakstenen in een kleurenpalet dat uitwaaiert van auberginekleur tot muntgroen.
De hipste Hollandse baksteen stimuleert dus niet alleen frivoler bouwen, hij biedt ook een slimme oplossing voor de uitdijende afvalberg waar we niet meer rond kunnen.
In Gent gaan ze wat dat betreft nog een stapje verder. Daar heeft het Design Museum het voortouw genomen om een nieuwe vleugel te bouwen met de Gent Waste Brick, een steen gemaakt met Gents sloopafval, die zelfs niet meer gebakken wordt. Een absolute primeur.
1 | ‘Gent Waste Brick’ van BC Materials voor Design Museum Gent
De circulaire gevelsteen voor het Design Museum Gent werd het afgelopen anderhalf jaar ontwikkeld in opdracht van de stad door de onderzoekers van het Belgische BC Materials. Geen klei meer voor deze bleke steen als grondstof, maar bouwafval uit Gent, vooral oud beton en glas, met kalk als bindmiddel. De ‘Gent Waste Brick’ dient voor de façade van de nieuwe vleugel van het museum.
De steen is in de letterlijke zin van het woord geen baksteen meer, want hij wordt geperst. Alleen een deel kalk wordt vooraf gebakken. Daarbij komt dan wel CO₂ vrij, maar zodra de kalk in de steen zit, neemt die weer CO₂ op om uit te harden, zodat er geen vervuiling vrijkomt tijdens het proces.
Ook al is het een compleet nieuwe steen waarmee nog nooit daadwerkelijk werd gebouwd, toch hebben ze er daar alle vertrouwen in. De koolstofarme gevelsteen werd uitgebreid getest: hij werd vijftig maal bevroren en ontdooid, om te zien of hij bestand is tegen bitse winters en meedogenloze zomers. Met succes. De steen blijkt ook zestig procent milieuvriendelijker dan een gewone baksteen, tegen ongeveer dezelfde kostprijs. En de uitsmijter: hij wordt straks helemaal lokaal vervaardigd aan de rand van de stad.
2 | Vrolijke Bouroullec-blokkendoos
De broers Ronan en Erwan Bouroullec hebben voor het Italiaanse Mutina het afgelopen jaar een amusante baksteen ontworpen die vooral door de kleuren en de glazuren opvalt. Die speelsheid van de ‘Bloc’ ligt in de lijn van hun credo. De Bretonse broers houden immers niet van kil design, vorm om vorm, maar willen gevoel leggen in hun ontwerpen. Tegelijk maken ze vaak een mix van nieuwe materialen met oude procedés of omgekeerd.
Hun vrolijke variant op de klassieke baksteen doet denken aan dominostenen of dobbelstenen, met openingen die voor een zekere transparantie kunnen zorgen of net worden opgevuld met een gekleurd houten staafje. Kinderspel.
De stapeling van die blokstenen geeft een monumentaal effect in z’n geheel, maar doet modulair, licht en onpretentieus aan. Ceci n’est pas un mur, lijken ze te willen zeggen.
3 | De Romeinse cijfersteen van Patricia Urquiola
De Spaanse Patricia Urquiola is een van de meest gelauwerde en gewilde designers van Europa. Spaans van geboorte, opererend vanuit Milaan, heeft ze voor zowat alle grote Italiaanse designmerken objecten en meubels ontworpen. Tegenwoordig is ze creatief directeur bij Cassina, maar ze heeft zo nog haar eigen zijprojecten.
Een daarvan was in 2018 het ontwerp van een nieuw soort baksteen, de ‘Celosia’, die gemaakt wordt door de klei doorheen een vorm te persen. Door zijn uiterst elegante vorm kan de terracotta steen van Urquiola ook binnen worden gebruikt als roomdivider of als basis voor een bar of tafel, want er zijn ook kaders voorzien om de stenen rondom in te sluiten.
Patricia Urquiola liet zich naar eigen zeggen voor haar steen inspireren op het Romeinse cijfersysteem. Het resultaat is een soort fijngeweven structuur in klei, die meer als een gordijn aanvoelt dan als een solide massa. De steen van Urquiola heeft intussen al twee belangrijke internationale awards gewonnen.
4 | Barber & Osgerby, schaduw en tocht
Het pientere Londense ontwerpduo Edward Barber en Jay Osgerby werkt voor onder meer Knoll, Cappellini, B&B Italia, Sony, Swarovski, Vitra, Rimowa en Axor. Een opdracht pakken ze multidisciplinair aan: ze proberen zoveel mogelijk over de grenzen van industrieel ontwerp, architectuur en kunst heen te denken.
Toen ze dit jaar hun nieuwe baksteen ontwikkelden, hadden ze, naast een vormelijk spel van licht en donker, ook een klimatologische factor voor ogen. Daarom noemden ze hun baksteen ook ‘Mistral’, omdat hij door zijn vorm een natuurlijke ventilatie kan veroorzaken, tenminste: als hij door een specifieke plaatsing een tochtstrook krijgt.
Hun inspiratie? Een wandeling op het Italiaanse platteland, waar ze overblijfselen van terracotta ventilatietegels uit de oudheid zagen. Hun ‘Mistral’-steen zien ze niet alleen aangewend als een natuurlijk ventilatiemiddel, maar ook als visuele afscheiding om een spel van licht en schaduw te creëren.
De baksteen van Barber en Osgerby is ook een vormelijke kameleon: hij leent zich tot vijf verticale variaties voor muren en drie variaties wanneer de stenen horizontaal worden gebruikt.
5 | De Memphissteen van Nathalie Du Pasquier
Nathalie Du Pasquier noemde haar ontwerp van baksteen geen brick, maar ‘Brac’. De Franse artieste, die al sinds begin jaren 80 in Milaan woont, staat vooral bekend als een van de oprichters van de Memphis Group. Haar vroege werk omvat meubels, textiel, kledingontwerpen en sieraden. Later maakte ze vooral schilderijen en keramiek.
Van het Italiaanse Mutina kreeg ze twee jaar geleden de vrijheid om een artistieke tentoonstelling te maken met bakstenen. Daarvoor creëerde ze eenvoudige volumes met repetitieve patronen van bakstenen, ook met perforaties, die ze in verschillende felle kleuren liet glazuren en bakken. Een van die torens staat nu op de site van designproducent Vitra in Weil am Rhein, Duitsland.
Bakstenen zijn in Du Pasquiers oeuvre, ook in haar schilderijen, altijd al een thema geweest. Voor haar nieuwe opdracht om dit jaar een compleet nieuwe baksteenvorm te bedenken, koos ze voor een module met zes ‘tanden’ om te stapelen of in elkaar te haken. Gestapeld zie je kijkgaatjes of luchtgaten, in elkaar gehaakt ontstaat er een speels reliëf of een frappant kleurenpatroon, naargelang de combinatie van tinten.
De ‘Brac’ van Du Pasquier is er in drie opbouwmogelijkheden en vijf kleuren: mat terracotta en geglazuurd zwart, wit, kastanjebruin en saliegroen.
6 | Konstantin Grcic, koning van de bijenkorf
Konstantin Grcic is een Duitse industriële vormgever van Servische afkomst. Hij is een van de invloedrijkste ontwerpers van deze tijd en is echt allround inzetbaar: van kostuums voor Hugo Boss tot plastic stoelen voor Magis, horloges voor Issey Miyake, tot auto’s en parasols: Grcic draait er zijn hand niet voor om.
Grcic bedacht dit jaar op vraag van de Italiaanse fabrikant Mutina een nieuwe baksteen, ‘Hives’ ofte ‘bijenkorven’, die zich leent tot een geheel nieuw vormenspel. Zoals steeds bij Grcic is er letterlijk een hoek af van zijn ontwerp, in dit geval een paar hoeken. De baksteen is een dubbele zeshoek die verticaal en horizontaal kan worden gestapeld. Volgens Grcic is de dubbele zeshoek ‘de meest efficiënte geometrie om een bijna oneindig uitbreidbare structuur te bereiken’.
Rechtopstaand gestapeld leent de zeshoek zich tot een platte muur met het reliëf van een honingraat. Bij gebruik van de steen in een vlakke oriëntatie bepaalt de zeshoekige vorm de structuur en het reliëf van de wand. De stenen kunnen vlak tegen elkaar of verspringend worden gelegd. De hoeken van de zeshoek maken het mogelijk om ook gebogen muren en kolommen mee te bouwen.
7 | Baksteen-met-bril van Hooba Design Group
Als een baksteenfabrikant een nieuwe steen laat ontwikkelen voor zijn eigen office building, dan kan dat tot memorabele resultaten leiden: wat ooit een trieste betonnen bunker was langs een drukke snelweg in Teheran, Iran, is nu een aantrekkelijk baken voor de buurt. Het gebouw van Kohan Ceram werd opgeleverd in 2019 en valt op door de geestige Spectacle Brick (‘baksteen-met-bril’ of ook ‘spektakelbaksteen’). Die heeft in een open variant een cirkel waar glas in past, of die naar believen kan worden opengelaten voor ventilatie.
De volledige bakstenen gevel van de Kohan Ceram Building heeft her en der muurpartijen waar elke baksteen gevuld is met een glascirkeltje. Andere partijen blijken luiken die opengevouwen kunnen worden. Sommige gevels van het gebouw werden ook doorgetrokken tot ver in de binnenruimten. In die nissen dringen natuurlijk licht en ventilatie dieper het gebouw binnen, en via beplanting wordt de lucht op die plaatsen ingenieus gefilterd en verder gekoeld.
De realisatie van de Iraanse Hooba Design Group (met aan het hoofd de architect Hooman Balazadeh) werd intussen met ettelijke internationale prijzen en vermeldingen gelauwerd, in 2021 onder meer de prestigieuze RIBA-award (Royal Institute of British Architects).
8 | ‘K-Briq’ for the win
Zopas genomineerd door de gerenommeerde designsite Dezeen als ‘sustainable design of the year’: de Schotse ‘K-Briq’, een vrolijke baksteen die meteen de titel krijgt van de meest duurzame baksteen ter wereld. Hij bestaat uit maar liefst negentig procent bouwafval. En omdat hij in Schotland wordt geproduceerd, lost producent Kenoteq er meteen het nijpende tekort aan bakstenen en de afhankelijkheid van import mee op.
De technische eigenschappen van de baksteen zijn net iets beter dan die van traditionele bakstenen op het gebied van structuur, sterkte, akoestiek en levensduur, terwijl hij dubbel zo goed is in warmte-isolatie. Qua prijs concurreert hij zelfs met de gewone baksteen.
Volgend jaar wil het bedrijf drie miljoen bakstenen produceren. Het kleurpalet van de ‘K-Briq’ is trouwens zo mooi dat hij ongetwijfeld meteen op het verlanglijstje van een aantal architecten zal belanden. Wordt vervolgd.
9 | Meanderende baksteenpoëzie bij Vincent Van Duysen
De ‘Renga’-steen die de Belg Vincent Van Duysen het afgelopen jaar lanceerde, heeft niks meer weg van een baksteen, al wordt hij met hetzelfde procedé gemaakt. Nu ja, ongeveer hetzelfde. Net zoals de klassieke baksteen wordt de steen van Van Duysen – in opdracht van het Italiaanse Mutina – door middel van een mal geproduceerd. Maar hier wordt de gekleurde klei door een mal geperst (een buisvorm met een vierkante basis en vier cilinders aan de hoeken), waarna hij gebakken wordt.
Het resultaat is een stapelbare solide vorm met een organisch meanderend karakter. Een object op zich, bijna een maquette van een torengebouw. Van Duysen noemde zijn baksteen ‘Renga’, naar een Japanse poëzievorm met een afwisseling van lange en korte strofen. Zeer zen, zeer puur, zeer Van Duysen.
Ook de ‘Renga’-steen kan in drie variaties tot een muur worden gebouwd, met telkens een ander patroon als resultaat. Hij is verkrijgbaar in grijs, ivoor en bruin.
