Architect Daniel Libeskind, de visuele virtuoos achter de vernieuwde site van het World Trade Center in New York, heeft de wereld al wel vaker verblind met zijn rijk geschakeerde gebouwen en meubels. Nu heeft hij zijn zinnen gezet op een kristallen piek voor New Yorks beroemdste kerstboom.
Hij past perfect op de kerstboom van het New Yorkse Rockefeller Center. De piek, de Swarovski Star, is een creatie van architect, kunstenaar en muzikant Daniel Libeskind. Een allrounder met internationale naam en faam. Die carrière maakte met zijn duizelingwekkende, dynamische vormen die de zwaartekracht lijken te tarten. Met gebouwen waarvoor een mens nog eens blijft staan, om na een genietende blik weer vol optimisme door te stappen.
En ja, hij heeft een zwak voor kristal. ‘Kristallijne vormen hebben altijd een grote aantrekkingskracht op me uitgeoefend’, zegt Libeskind. ‘Van het Joods Museum in Berlijn (2001) tot mijn masterplan voor Ground Zero in New York.
Zelfs mijn kromlijnige gebouwen doen denken aan kristal, zoals het Imperial War Museum North (2002) en Reflections in Keppel Bay, Singapore (2012). Welvingen die door een computer worden gegenereerd, zijn niets voor mij. Geef mij maar geometrie en wiskunde, en die schoonheid van de perfecte vorm die je telkens weer in kristal terugvindt.’
Allemaal sterrenstof
Daniel Libeskind werkte twee jaar geleden voor het eerst samen met Swarovski: een schaakset met de wolkenkrabbers die hij heeft gebouwd (15.730 euro bij Atelier Swarovski Home). ‘Ik combineerde New York en Milaan, plaatsen waar ik woon en werk. De stukken waren gemaakt van verschillende materialen. Een mooi idee’, vindt hij.
Toen Nadja Swarovski hem vroeg om voor de bekendste boomtop van New York een nieuwe visie te bedenken op vrede, eenheid en hoop, in kristal, was hij meteen enthousiast. ‘Ik vond dat het een ster van de 21ste eeuw moest worden. Die piek is dus een soort exploderende, driedimensionale vorm’, legt Libeskind uit. ‘Perfect symmetrisch is hij niet. De kern lijkt op een lichtkern van Leonardo da Vinci, die straalt tot in de tippen van de ster, met duizenden kristallen die licht maken in die doorzichtige stralen.’ Liefhebbers van Libeskind kunnen een miniatuurversie kopen voor hun eigen kerstboom, voor iets meer dan 60 euro.
Daniel Libeskind vindt de symboliek van de ster bijzonder inspirerend. ‘Mijn zoon is kosmoloog, hij houdt zich bezig met sterrenbeelden en de Melkweg. Hij vertelde me dat we allemaal gemaakt zijn van sterrenstof afkomstig van de oerknal. Alles in ons lichaam is dus gemaakt van sterren. Mooi toch, dat verband tussen vrede, de mens en de kosmos.’
Verbanden en combinaties zijn een specialiteit van Libeskind. Terwijl hij praat, kan hij verbanden leggen tussen twee onderwerpen in het universum, zoals uitvinders uit de renaissance en kerstversieringen, maar ook goud en rapmuziek. Luisteren naar Libeskind is je geest laten meevoeren door wild water.
Accordeon
De visionaire architect was dertien toen hij in New York belandde, samen met zijn ouders, die de Poolse Holocaust hadden overleefd. ‘Van de boot kwam ik rechtstreeks in de Bronx terecht. Ik was dus meteen een New Yorker’, vertelt hij. ‘Zelfs vandaag moet je in New York al hard zoeken naar iemand die er geboren en getogen is. Amerika is een land van migranten, welke retoriek politici ook gebruiken.’
De man die in 2006 de adembenemende uitbreiding van het Denver Art Museum tekende, was eerst niet van plan om architect te worden. Hij begon als muzikant en speelde accordeon. ‘Pas later ontdekte ik dat al mijn interesses eigenlijk samenkwamen in architectuur: muziek, tekenen en wiskunde. Dingen waar ik altijd van gehouden heb.’
Trauma’s raak je nooit kwijt door ze te verdringen. Je moet ze onder ogen durven te zien en dan iets positiefs doen.
Eigenlijk was het best verrassend dat hij in 1970 afstudeerde als architect. ‘Ik had nog nooit een architect ontmoet toen ik ging studeren. Ik woonde in een sociale woning in de Bronx, tussen laaggeschoolden. Mijn vader werkte in de fabriek, en eigenlijk had ik nog nooit iemand ontmoet die een vak had gestudeerd. Ik wist ook helemaal niet waaraan ik begon. Maar zeg nu zelf: iedereen tekent graag, niet?’
Verschrikkelijk
Deyan Sudjic, de directeur van het Londense Design Museum, kent die karaktertrek van Libeskind zeer goed. ‘Net zoals Zaha Hadid viel hij eerst op met zijn briljante tekeningen’, legt hij uit. ‘De meeste leken abstract, maar waren heel dynamische composities. Maar ook bladmuziek of poëzie.
Libeskind behoort tot een generatie architecten die in de jaren 80 begon, toen het erom ging om meer dan zomaar een gebouw op te trekken.’ Libeskind zelf zegt dat hij bewust voor zijn opvallende stijl koos. ‘Goede smaak is een keuze die je maakt, maar stijl is een reflex. Dat is iets dat je niet kunt kiezen. Een stijl kiest zelf zijn meester.’
Misschien vond hij zijn visuele virtuositeit in zijn herinneringen aan de monolithische architectuur van het voormalige Oostblok, van toen hij daar als kind opgroeide. ‘Een gebouw dat koppig in mijn souvenirs is blijven hangen, was het Paleis van Cultuur en Wetenschap in Warschau. Een paleis dat Stalin bouwde om het Poolse volk te onderdrukken, een monument van het communisme’, vertelt Libeskind.
‘Ik vond het heerlijk om recht tegenover dat gebouw een toren te kunnen neerzetten.’ Hij heeft het over Złota 44, een kromlijnige wolkenkrabber die in 2017 klaar was. ‘Het is een gebouw dat zegt dat de stad niet tot het communisme behoort, maar eigendom is van het volk.’
Rapper Jay Z
Zijn vroege belangstelling voor kunst en muziek is gebleven. ‘In de architectuur zijn er veel levens’, zegt hij. Zo organiseerde de Londense David Gill Gallery een tentoonstelling van de designmeubelen die Libeskind maakte met brons, marmer, koolstofvezel en staal. In de collectie Fundamental Elements, in beperkte oplage gemaakt, zit een bronzen koffietafel met de naam ‘Megalith in Motion’, die eruitziet alsof ze uit rotsen is gehakt, maar ook een tafel met scherven van platte glasplaten die doen denken aan de zigzaggende façade van het Joods Museum in Berlijn.
De fauteuils, gesmeed in marmer en gepatineerd brons of roestvrij staal, zijn op een bijna onthutsende manier veelzijdig. Een ontwerp met dezelfde geometrie is zijn edelsteenachtige Gemma-sofa en -fauteuil die hij in 2015 voor Moroso ontwierp.
Muziek is een passie voor Daniel Libeskind. Zozeer dat hij beweert dat alles wat hij ontwerpt eigenlijk muzikaal is. ‘Architectuur en muziek zijn altijd nauw verweven’, zegt hij. ‘Als je een gebouw ontwerpt, schrijf je eigenlijk muziek. Architecturale muziek. Muziek en architectuur moeten communiceren met je ziel.’
Zijn honger naar muziek is groot. Libeskind houdt van alle genres en is tuk op ontdekkingen, op Spotify of via de vrienden van zijn dochter. ‘Opera, klassiek, orkestraal, hedendaags, pop, wereldmuziek of rap: ik lust het allemaal.’ Zeggen wat zijn favoriete muziek is, wil hij niet. ‘Dat is als vragen wat je favoriete kleur is. Dan zeg ik: de regenboog! Maar ik luister vaak naar Bach. Jazz? Absoluut. Thelonious Monk, Miles Davis… En mijn favoriete rapper? Jay Z vind ik onnavolgbaar.’
Levensproject
Zijn eigen grootste hit, het gebouw dat zijn naam onsterfelijk maakt, is zonder twijfel het Joods Museum in Berlijn. In 1989 won hij de wedstrijd om het te mogen tekenen, in 1999 was het klaar, twee jaar voor de opening. Een adembenemend gebouw, met een zigzaggende plattegrond en met zink beklede flanken, vaak genoemd als een architecturaal meesterwerk van de 20ste eeuw, omdat het trauma van de Holocaust er zo indringend tot uiting komt.
Het museum was een kruispunt in het leven van Libeskind. Hij kreeg de opdracht toen hij in Milaan woonde, waar hij het Architecture Intermundium had opgericht, het instituut voor architectuur en urbanisme. Hij had toen ook een beurs gekregen van het Getty Center en stond klaar om met zijn gezin naar de States te verhuizen.
‘We waren op weg naar Los Angeles, een vast inkomen en een leuk huis in Santa Monica, en stopten even in Berlijn om mijn opdracht overhandigd te krijgen. Er was een weg die naar een mooi leven in LA leidde, maar we kozen de andere: in Berlijn blijven. Ik vroeg mijn vrouw wat zij wilde doen en zei dat ík maar op één voorwaarde in Berlijn wilde blijven: als ze mijn zakenpartner werd.’ Het was 1989 en Libeskind richtte Studio Libeskind op, samen met Nina, met wie hij intussen vijftig jaar getrouwd is. Ze vestigden zich in Duitsland om het project van zijn leven in goede banen te leiden.
De dag dat het Joods Museum de deuren opende, was ook de dag van het grote onheil dat Libeskind terug zou halen naar de States: de aanslagen van 9/11. ‘Veel projecten waarbij ik werd betrokken, stonden in het teken van herdenking. Musea met een moeilijke geschiedenis, zoals het Joods Museum, maar ook het Imperial War Museum in Manchester en het militair-historisch museum van Dresden’, zegt Libeskind.
De menselijke geest is een lege kamer. Je hebt meubels nodig in de hersenen waarop je kunt vertrouwen, zodat je je nooit verveelt.
‘De vraag was telkens opnieuw hoe je een evenwicht vindt tussen souvenirs en iets dat het leven verheerlijkt. Dat is het grote risico dat je neemt met dergelijke ruimten: het leven moet het halen van het kwaad. De psychologie heeft ons geleerd dat we nooit verlost raken van trauma’s door ze te verdringen. Je moet ze voor ogen zien en dan iets positiefs doen.’
In 2003 verhuisde Libeskind zijn studio naar New York, nadat hij de wedstrijd had gewonnen om de nieuwe site van het World Trade Center te ontwerpen.
Dichter bij huis opende in 2015 zijn ontwerp voor MICX, Mons International Congress Xperience, naar aanleiding van Bergen als Culturele Hoofdstad van Europa. Een gebouw met contrasterende geometrische vormen dat conferentieruimtes, bureaus, een restaurant een rooftopterras huist.
Daniel Libeskind heeft nu een boek geschreven, ‘Edge of Order’, over zijn creatieve proces. Hij buigt zich over de toekomst van steden, en hoe je ze milieuvriendelijker kunt maken en tegelijk voor meer sociale gelijkheid kan zorgen.
Hij is bezig met een project voor betaalbare woningen voor bejaarden in Brooklyn, waar ze in 2020 met de bouw beginnen. Geen sexy project waarmee hij de covers zal halen, maar ‘ik ben niet het soort architect dat de grootste en beste projecten wil krijgen. Architectuur gaat niet om hoeveel geld je hebt. Het is best mogelijk om met weinig geld waardige en mooie woningen te bouwen.’
Poëzie
Zijn eigen recept voor een gevoel van welzijn is niet wat je verwacht. Gaat hij gymmen? Is hij een hobbykok? ‘Een ei bakken is het enige wat ik kan’, zegt hij. ‘Een van mijn lievelingsbezigheden is poëzie uit het hoofd leren. De Amerikaanse dichteres Emily Dickinson is een van mijn favorieten, maar ik hou evengoed van de sonnetten en solo’s van Shakespeare.
De menselijke geest is een lege kamer. Je hebt meubels nodig in de hersenen waarop je kunt vertrouwen, zodat je je nooit verveelt. In het vliegtuig hoef ik geen film te kijken: ik kan gewoon een sonnet voordragen.’ Waarop hij ‘Sonnet 116’ opvoert.
Voor iemand die gedenktekens heeft gemaakt voor de grote menselijke tragedies uit de recente geschiedenis is Libeskind opmerkelijk licht van geest. Hij kijkt uit naar Kerstmis. ‘Ik ben Joods, dus ik vier het als een prachtige, seculaire wereldwijde vakantie - hopelijk met sneeuw. Sneeuwvlokken zijn trouwens niet meer dan een vorm van… kristal.’