Van Murielle Scherre tot Titus De Voogdt | De invloed van designer Enzo Mari

Hij walgde van de glamour, de hoge prijzen, de personencultus en het kapitalistische consumentisme. Veel modern design vond hij verspilling van materiaal en arbeid. Zelf hield hij zich liever bezig met alledaagse spullen. Zo ontwierp hij kookpotten voor Le Creuset en betonnen wegversperringen voor de stad Milaan. Niks was hem te min. Zijn radicaalste en beroemdste werk is ‘Autoprogettazione’: een boekje met negentien handleidingen om zelf meubels te maken. Meer dan een boekje was het een manifest. Mari toonde dat design niet alleen iets was wat je kocht in een dure winkel. Maar dat je schoonheid ook zelf kon timmeren met wat houten planken, spijkers, een zaag en een hamer.

De kracht van Enzo Mari is dat hij uitblonk in denken én in doen. Zijn designs zijn slim en functioneel, zonder toeters of bellen. Daardoor werd hij meer een ‘kennersnaam’ zonder de weergalm van tijdgenoten als Giò Ponti, Achille Castiglioni of Carlo Scarpa.

Postuum krijgt hij evenwel veel eer. Hij overleed in 2020 aan corona. Hij werd 88, zijn vrouw stierf een dag later. Twee dagen voor zijn dood opende in de Triennale di Milano een grote overzichtstentoonstelling van zijn werk. Deze expo is vanaf vandaag te zien in Genk.

Acteur Titus De Voogdt (43). Deelt met Mari: zijn liefde voor het zelf maken.

‘Als je een meubel zélf maakt, heb je er meer plezier van, vond Enzo Mari. Die opvatting deel ik volledig. Want hoewel iedereen mij kent als acteur, ben ik evengoed een maker. Als ik niet per toeval acteur was geworden, was ik nu misschien ontwerper. Ik haal veel voldoening uit het maken. Of dat nu meubels zijn of messen of een houtoven in de tuin, zolang het maar functioneel is. Soms droom ik er zelfs van om ooit een zelfgemaakt ontwerp uit te brengen.’

‘Mari’s boekje ‘Autoprogettazione’ was voor mij een revelatie. Als student beeldhouwkunst vond ik het bij boekhandel Copyright. Ik verwachtte een kunstboek met foto’s. Toen ik tekeningen en instructies zag om meubels te maken, was mijn interesse gewekt. Ik vind dat boek zijn meesterwerk. Omdat het zijn kracht toont als designer: degelijke meubels maken voor Jan en alleman. Hij was een communist voor wie geld verdienen bijzaak was. Het is ook typisch voor hoe hij omging met roem. En hoe wars hij was van status. Een houding die mij ook inspireert.’

‘Voor thuis maakte ik het rek uit ‘Autoprogettazione’. Vroeger stonden onze schoenen erop, nu de voorraad droge voeding. In mijn hoofd heeft Mari dat rek zo bedoeld. Soms zie ik het ergens als een pronkkast met kunstboeken en designobjecten. Totaal ongepast! Net zoals ik het onnozel vind dat je bij Artek zijn ‘Autoprogettazione’-stoel kunt kopen als een bouwpakket.’

‘Al mijn hele leven heb ik last van de ziekte om alles te willen doen. Dan dreigt het gevaar van een ‘jack of all trades, master of none’. Mari slaagde erin multidisciplinair te zijn en toch overal in uit te blinken. Zelfs als hij een appel tekent, is het prachtig.’

‘In de kringwinkel kocht ik ooit een mooie pot van Le Creuset, ook Enzo Mari. Niks was hem te min: van kookpotten tot kinderboeken. Ik vind lang niet alles mooi wat hij maakte. Maar dat geeft niet. Voor mij is hij vooral een denker. Hij gaf ook les. Hij nam zichzelf niet te serieus. Ik denk dat ik goed met hem zou overeenkomen. Al had hij me misschien een onnozelaar gevonden. Hij vond iedereen een onnozelaar. Ik hou van die dwarse houding.’

‘Mijn knutselen voedt mijn theaterwerk. Misschien niet het acteren, maar wel het maken van stukken. Zoals ‘De jager-verzamelaar’, mijn nieuwste stuk waarmee ik nu toer. Toen ik aan het schrijven was, verhuisde zowat mijn hele atelier naar het repetitie­lokaal. Al bricolerend ontstaat het verhaal. We hadden een stevige tafel nodig waarop we konden staan. Ik stelde voor om een tafel uit zijn ‘Autoprogettazione’ te maken, niet in hout, maar in staal. Bij een andere designer zou dat blasfemie zijn, maar bij Mari niet. Ik hoop dat er iemand in het publiek zit die de tafel herkent.’

Lingerieontwerpster Murielle Scherre van La Fille d’O (45). Deelt met Mari: haar aversie tegen de sector waarin ze werkt.

‘Een pas geplant boompje is vaak vastgemaakt aan dikke palen: dat was Enzo Mari voor mij. Intussen ben ik twintig jaar bezig. Maar toen ik begon, kreeg ik heel veel weerwoord. Als je jezelf nog volop aan het ontwikkelen bent, kan dat je verwoesten. Ik maakte bh’s zonder kant, zonder prints en zonder voorgevormde cups. Dat deed niemand. De scene rond mij deed me krankzinnig voelen. Gelukkig was er Mari om me aan vast te houden. Ook hij conformeerde zich niet aan de sector waarin hij werkte. Hij was mijn rolmodel en gaf me de moed om voort te doen. Hij is echt heel belangrijk voor mij. Ik noem hem eigenaardig, als in: eigen van aard. Net als ik. Hij is een gelijkaardige eigenaardige.’

‘Hoewel hij er deel van uitmaakte, haatte Mari de designwereld. Die draaide voor hem te veel om elitaire luxe. Terwijl hij net goede alledaagse meubels wilde maken voor de gemiddelde mens. Die luis-in-de-pels-positie deel ik met hem. De modewereld is naar mijn idee te artificieel, te glossy en te bevreemdend. Zeker de lingeriesector. Wie herkent zich in die kunstmatige wereld waarin iedereen wit, slank en cellulitisvrij is? Net als Mari geef ik openlijk kritiek op de wereld waarin ik werk. En sinds dag één ga ik ertegenin. Zo weiger ik Photoshop. Ik toon vrouwen zoals ze zichzelf elke morgen in de spiegel zien. Toch noemen ze mij een rebel. Dat vind ik te absurd voor woorden.’

‘Ze zeggen dat je een taal pas echt beheerst als je er mopjes in kunt maken. De speelsheid en de eenvoud die Mari in zijn werk stak, bewijzen hoe goed hij de designtaal in de vingers had. Hij moet superintelligent geweest zijn, want zijn ontwerpen zijn van een ongeziene pienterheid. Zijn werk is zó knap dat hij geen luxematerialen nodig had. Hij had genoeg aan een eenvoudige grenen plank. Ook ik werk met eenvoudige stoffen zonder prints of kant. En net als bij Mari staat de functie op de eerste plaats. Mijn ontwerpen moeten praktisch én prachtig zijn.’

‘Eigenlijk hebben Mari en ik dezelfde job. Want we werken beiden met het lichaam. Met de menselijke maat. Alleen het medium is anders. Ik ontwerp de eerste laag op het lichaam, hij de eerste laag daaromheen. Net als Mari ben ik een echte maker. Al mijn ontwerpen en patronen teken ik eerst met potlood en papier. Daar kan geen computer tegenop. En hij was vast even nieuwsgierig als ik. Mijn curiositeit was mijn drijfveer om mode te studeren: dan kon je elke zes maanden iets anders doen. Wie nieuwsgierig is en graag maakt, beperkt zich niet tot één domein. Kijk maar naar Mari, die ook kinderboeken tekende en speelgoed ontwierp. Ik maak behalve lingerie ook foto’s.’

‘Ik leerde Mari kennen dankzij mijn ouders. Als designliefhebbers en rommelmarktfanaten namen ze me mee op strooptocht. Daar ontwikkelde ik een oog voor schoonheid en kwam ik in contact met Mari. Ik zag meteen dat zijn werk uniek was. Het is helemaal anders dan de glamour die design soms kan zijn. Ik ken zeker niet alle tweeduizend voorwerpen die hij heeft getekend, maar zijn persoon, zijn mentaliteit, zijn filosofie en het zelfmaakboek ‘Autoprogettazione’ zijn al voldoende voor mij om op te kauwen.’

‘Vandaag moet Mari meer dan ooit een inspiratiebron zijn voor iedereen. Want met zijn ‘Autoprogettazione’ maakt hij mensen onafhankelijk. Omdat ze geen dure stoel moeten kopen, maar er zelf een kunnen maken. Heel waardevol in een tijd waarin we extreem afhankelijk zijn. Eén virus, één persoon, één gestrand schip kan alles lamleggen. Maar ook ikzelf ben het verleerd om te overleven. Als mijn verwarming kapot is of als mijn stoelpoot afkraakt, moet ik iemand bellen. Geen fijn gevoel. Daarom wil ik nu eindelijk eens die ‘Enzo Mari’-tafel beginnen te timmeren. Ik ben het al jaren van plan, maar maakte er nog nooit tijd voor. Hopelijk organiseert C-Mine tijdens de expo workshops waar ik zo’n ‘Autoprogettazione’-meubel kan komen maken.’

Designer Leon Duyck van het collectief Vormen (32). Deelt met Mari: zijn aanpak om al makend te ontwerpen.

‘Zonder Enzo Mari geen Vormen. Of toch niet in deze vorm. Hij speelde een cruciale rol in de levensloop van ons collectief. Mijn broer Emile en ik waren al een tijdje creatief bezig als Vormen; ooit de grafische studio van onze ouders. We maakten onder meer video’s. Maar toen hij me tien jaar geleden als kerstcadeau ‘Autoprogettazione’ gaf, duwde dat boekje ons definitief in de richting van meubels. Het boek kwam voor mij op het perfecte moment. Het gaf mij als autodidact – ik studeerde kunstgeschiedenis – het zelfvertrouwen om zelf dingen te gaan maken. Het was een letterlijke uitnodiging om een zaag, een hamer en wat planken te nemen en het gewoon te proberen. Die aanpak groeide uit tot mijn werkwijze. Ik ontwerp door te maken. Als ik een idee heb, werk ik het uit in het atelier. Samen bespreken en herwerken we het. Al makend ontstaat de vorm. Op een computer ontwerpen kan ik niet.’

‘Het is misschien raar om te zeggen over een designer die meer dan tweeduizend producten ontwierp, maar het is vooral zijn ethisch kader dat mij beïnvloedt. Hij toont welke soort ontwerper je vandaag kunt zijn. Dat is essentieel, want als designer heb je een verantwoordelijkheid. Meer dan ooit moeten we nadenken over onze impact. Wat als je nieuwe spullen wil maken, maar niet wil meedoen aan de overconsumptie? De expo over Mari komt op het perfecte moment. Zijn ideeën kunnen antwoorden geven op de wereldproblemen van vandaag, zoals de klimaatcrisis en het hyperkapitalisme. Hij was al bezig met duurzaamheid lang voordat het zo actueel was. Zijn objecten zijn duurzaam omdat hij ze ontwierp vanuit de productie. Zijn dierenpuzzel bijvoorbeeld bestaat uit één plank: het is een complex ontwerp, maar met een heel beperkte grondstof.’

‘Voor Mari was design een vehikel voor kennis. ‘Autoprogettazione’ was een educatief project: je eigen meubels in elkaar timmeren is leerzaam én is een hulpmiddel voor zelfontplooiing. Zelf ervaar ik dat ook zo. De politieke en sociale ideologieën van Mari voeden mij als ontwerper. Via zijn meubels wilde hij mensen een beter leven geven en hen emanciperen. Zijn werk geeft me ook troost. Hoewel hij bekend stond als een nors figuur had hij als designer een altruïstische houding. Met sterrenstatus of rijk worden was Mari niet bezig. Wij ook niet. Daarom werken we als collectief. Onze drijfveer is niet roem of rijkdom, wel de goesting om te creëren.’

Architect Jo Taillieu (51). Deelt met Mari: zijn afkeer van design als decoratie.

‘Wie een foto ziet van Enzo Mari weet genoeg: in zijn twinkelende ogen zie je dat hij plezier heeft in zijn werk. Ook al stond hij bekend als een norse man. Dat voel je in zijn oeuvre. Zijn werk inspireert me omdat het zo vrij is. Zijn ontwerpproces heeft iets van een wandeling. Hij begint ergens en ziet wel waar hij uitkomt. Onderweg raapt hij mooie steentjes op die hij verwerkt in het ontwerp. Al makend leidt elke stap tot de volgende. Steeds opnieuw. Tot hij na een slingerend parcours bij het eindresultaat belandt. Die aanpak om niet vanuit een concept, maar al makend te creëren boeit mij als ontwerper. Zijn ontwerpen zijn geen ingeving, maar het resultaat van een evolutie waarin hij blijft zoeken en herwerken. Hij laat zijn ontwerpen rijpen en pakt de tijd om ze keer op keer opnieuw vast te nemen. Dat gebeurt vandaag te weinig. Hij geeft mij het vertrouwen dat als je blijft zoeken, er altijd iets uitkomt.’

‘Mari laat zich niet beperken door een bepaalde stijl of een zoektocht naar esthetiek. Zijn meubels willen niet de tijdgeest vatten. Of een mooi object zijn. Mari celebreert nooit het object, maar de functie ervan. De uiteindelijke vorm is geen doel op zich, maar het gevolg van de reeks handelingen, logica’s en reducties. Een bevrijdend idee in een wereld waarin alles ‘Instagrammable’ is. Mari zul je niet betrappen op een visuele krachttoer. Nooit voegt hij een decoratieve laag toe. De schoonheid van zijn werk zit niet in dure houtsoorten of mooie schroeven. Maar in het maken en het zoeken. Ik heb het gevoel dat hij levenslang het plezier van het onderzoeken had.’

‘Wat ik ook enorm bewonder: hij durft het oncontroleerbare toe te laten in zijn werk. Zo maakte hij een vaas waarvan de kop moest worden afgeslagen. De breekwijze bepaalt hoe de vaas eruitziet. In plaats van de controle te houden, geeft hij ze uit handen. Hij gebruikt het oncontroleerbare als een positief element. Hij geeft het goede voorbeeld hoe je als ontwerper kunt loslaten. Ook in mijn werk probeer ik het onvoorspelbare te zien als kracht. Elke werf kent toevalligheden en onvoorziene gebeurtenissen. Vaak beschouwd als tegenslagen. Maar ik probeer die te gebruiken om het project juist beter te maken.’

‘De generositeit van Mari is een wijze les voor ons als ontwerpers. Terwijl de designwereld vaak draait om exclusiviteit lag hij er niet wakker van om zijn ontwerpen te delen. Door je kennis met iedereen te delen, relativeer je je aura. Wie net als Mari niet bezig is met status, heeft meer tijd over voor de essentie. Zijn boek ‘Autoprogettazione’ zie ik als een voorloper van ‘open source’. Het toont dat hij vooral bezig was met het toegankelijk maken van design. Niet met het maken van design. Dat is een belangrijke nuance. In zijn soberheid toont hij zich meester. Met één banale plank tovert hij een volledige inboedel. Wat niet wil zeggen dat het simpele meubels zijn. Iedereen kan ze maken, maar lang niet iedereen kan ze bedenken. Dat is een pak moeilijker. Ik vergelijk ‘Autoprogettazione’ met het werk van de Amerikaanse kunstenaar Sol LeWitt. Zijn werk is vaak een handleiding, geen kunstwerk op zich. Wie als artiest in dat stadium raakt, heeft de essentie bereikt. Maar om de uitvoering te kunnen loslaten, moet de basis goed zijn. Dat zie je bij Mari. Zijn werk hangt niet af van details, omdat de kern zo straf is.’

‘Mari is een late roeping. Als student kende ik hem niet. Pas de jongste jaren heb ik me in zijn werk verdiept. Het fascineert me meer en meer. Omdat er zeer veel rijkdom in zit. En het geeft goesting om zelf aan de slag te gaan. Ik vind: een goede lezing is als je halfweg niet meer aan het luisteren bent, maar zelf aan het nadenken. Het werk heeft een enorme diepte en schoonheid. Niet esthetisch, maar qua ideologie. Hij toont dat je als ontwerper gewoon dingen kunt doen om je te amuseren. Zonder dat het altijd moet passen in een groot verhaal. Dat vind ik een bevrijdend idee. Hij maakt met evenveel plezier een stoel als een kinderboek. Jezelf en je werk niet dwangmatig serieus nemen, dat vind ik ook een levensles. We zijn allemaal maar kleine garnalen in de zee.’

Curator, docent, architect en artistiek directeur van CIVA Nikolaus Hirsch (58). Deelt met Mari: zijn theoretische blik op wat design vandaag moet zijn.

‘Onder architecten en designers leeft sterk het idee van het creatieve genie. Hun status op de markt – lees: de hoge prijzen die voor hun werk worden betaald – versterkt die opvatting. Enzo Mari stelde dat typische rolmodel in vraag. Dat maakt hem zo boeiend. Want hij is zelf ook een maker in het creatieve veld. Maar anders dan zijn collega’s laat hij heel veel ruimte voor interpretatie. Zijn werk is heel open. Je kunt er veel mee als mens. Daarom heeft Mari ook zo’n grote maatschappelijke en sociale impact. Neem nu zijn alternatieve blik op bezit en copyright. Het waardesysteem dat achter die begrippen schuilt, moeten we hoognodig herdenken. Alleen zo kunnen we de diepe kloof overbruggen tussen autoritaire designers en architecten enerzijds en de passieve bevolking anderzijds.’

‘Voor mij is Mari een voorbeeld van wat een architect of designer vandaag moet zijn. Vooral zijn participatieve houding. Mari duldde veel inspraak van de gebruikers. Jammer genoeg worden architecten nog altijd opgeleid tot controlefreaks, die van a tot z de touwtjes strak in handen houden, soms tot en met het design van de meubels. Ik ondervond dat aan den lijve als architectuurstudent en in de jaren dat ik werkte als architect. Toen ik later projecten deed in New Delhi en Istanbul verliet ik dat aangeleerde ideaal. Ik liet me niet langer leiden door een vooropgesteld concept, maar door wat er daar voorhanden was. Toen vond ik echt mijn inspiratie bij Mari. Want hij laat ons inzien dat architecten dan toch geen alwetende über-genieën zijn.’

‘Wie een voorbeeld neemt aan Mari, snapt waar het echt over gaat. Namelijk je rol in de maatschappij. De praktijk van architecten en designers moet gaan om het alledaagse leven. Akkoord, er is een luxesegment: de niche van de onepercenters waarin architecten nog hun godenstatus hebben. Maar het wordt pas echt boeiend als je bezig bent met het grote publiek dat níét in die Louis Vuitton-wereld woont. Ook op dat vlak is Mari een held. Zijn erfenis zit zowel in zijn denken als in zijn objecten, die voorbeelden zijn van zijn theorie.’

‘Ik zie in de theorieën van Mari over participatie en doe-het-zelf een belangrijke benadering voor veel problemen van vandaag. We leven in boeiende tijden waarin er veel verandert. Dat creëert problemen, maar ook opportuniteiten. De uitdaging is nu om Mari’s ideeën, processen en parameters op te schalen. Een mooi voorbeeld vind ik ‘Good Living’: de nieuwe bouwcode voor Brussel die vorig jaar werd opgestart. Die zet meer in op recyclage. Ook qua ecologie en duurzaamheid was Mari een voorloper. Ik zie veel parallellen tussen hem en de Brusselse initiatieven Rotor en BC Architects. In België zijn ze misschien niet zo bekend, maar wereldwijd zijn ze echte pioniers als facilitators van hergebruik. Net als Mari brengen ze een positief verhaal. Een alternatieve visie, want er wordt vandaag meestal op negatieve toon gesproken over ecologie en circulariteit. Als een restrictie: ‘Ik mag niet meer met de auto rijden.’ Ik hoop dat Mari’s visie designers en architecten kan inspireren om op basis van die circulariteit een heel nieuwe esthetiek te ontwikkelen.’