Hoopt de een op een ‘au revoir’ voor even, dan droomt de ander toch van een ultiem ‘adieu’. Nochtans: ooit stond die klapzoen op de kaak voor revolutie. Een requiem voor de kus.
Oef, eindelijk gedaan ermee! Nooit meer ‘Hey. Mwah! Ça va?’, dacht u misschien toen viroloog Marc Van Ranst het sociale kussen verketterde. Laten we eerlijk zijn: zo verwarmend - en zelfs opwindend - de tongzoen kan zijn, zo verwarrend is de begroetende klapzoen op de kaak. Verjaardagen of prijsuitreikingen, tot daar aan toe: met drie standaardzoenen ben je er in België altijd foutloos van af. Bij elke andere gelegenheid daarentegen wacht een sociaal raadsel: geef je één, twee of drie klapzoenen? Begin je links of rechts? Oké, voor familieleden en vrienden, maar wat met een onbekende vriend van een vriend? En wat met de gluiperige plakkers of te luide smakkers?
Op het wereldtoneel moeten er ongeveer evenveel zoengewoontes als dialecten bestaan. Fransen die, afhankelijk van de regio, tot wel vijf keer zoenen, hebben met combiendebises.com dan wel binnenlandse hulp, ook zij zijn over de grens hopeloos verloren.
Iedereen kent dat bizarre diplomatische lipworstelen als verschillende nationaliteiten elkaar begroeten: Ah, neen hé, toont de Parijzenaar dan zijn tweede wang aan de Brusselaar, die maar één kus geeft, terwijl de Milanees er een derde in de strijd gooit omdat wie laatst kust, toch best kust. Of soms helemaal niet kust. Zoals Aziaten, die eerder buigen. Of zoals de Duitser in wiens nek mijn lippen landden toen ik dacht ze te moeten tuiten, maar een knuffel kreeg in plaats van een zoen.
Zelfs in België is het verschil al groot, met Walen die sneller kussen dan de iets meer terughoudende Vlamingen. Dat verwarring over zoenen vervelend is, komt volgens sociaal psycholoog Frank Van Overwalle omdat we zo duidelijk willen communiceren: ‘De manier waarop we elkaar begroeten, zegt iets over onze relatie’, aldus de VUB-professor. ‘Als we in een andere cultuur verkeerd handelen, generen we ons, omdat we onbedoeld misschien een foute boodschap geven, waarna de andere boos kan worden.’
Hollywoodkus
Terwijl Hollywood beweert dat de kus helemaal om romantiek draait - en zichzelf zelfs als de uitvinder ervan beschouwt - is de romantische zoen slechts een detail in onze kus-traditie. Volgens evolutiebiologen ontstond het ritueel duizenden jaren geleden uit het zogenaamde kusvoeden, waarbij de eerste mensen hun kinderen - net als dieren - via de mond voorgekauwd voedsel gaven.
Later evolueerde de kus naar een uiting van rang en respect: in 500 voor onze jaartelling schreef de Griekse historicus Herodotus al neer hoe de Perzen elkaar kusten volgens een strenge gebruiksaanwijzing gebaseerd op status, waarbij de laagste in rang naargelang zijn aanzien moest zoenen.
Gelukkig brachten de Oude Romeinen wat meer reliëf in de kus: ze hadden zowel liefhebbende kussen (‘osculum basium’, voor familie en echtgenoot) als erotische tongzoenen (‘osculum savium’, alleen voor liaisons). Tegelijk gebruikten ze een osculum met gesloten lippen ook als begroeting. En ongeletterden in Rome konden een contract zelfs officieel met een zoen ‘ondertekenen’.
Politieke kus
Hollywood heeft dus ongelijk: doorheen de geschiedenis is de kus eerder een zaak van rang en respect dan van romance. In de middeleeuwen was het courant om de dijen van de kasteelheer te kussen, net zoals de voeten van de paus of de grond vóór de voeten van de koning. En bekenden, man of vrouw, kusten we zo op de mond. Tot de kerk ging twijfelen - zou daar niets erotisch achter zitten? - en het mondkussen in de 15de eeuw al snel verbood.
Ook vandaag nog symboliseert een kus in het gezicht gelijkheid. Kijk naar het politieke zoenwerk, naar smakkende wereldleiders als Merkel en Macron tijdens topbijeenkomsten. Al kan niemand de oude communisten overtreffen: diep respect voor een partijgenoot drukten zij uit met een socialistische broederlijke kus, soms dapper op de lippen gesmakt. De streetartversie van de legendarische kus tussen Sovjetleider Leonid Brezjnev en de Staatsraadvoorzitter van de Deutsche Demokratische Republik Erich Honecker uit 1979 is al dertig jaar een trekpleister op de Berlijnse Muur.
Elitaire kus
Mijn eerste kus op de kaak herinner ik me even scherp als de échte die jaren later volgde. Hoe mijn buurmeisje, in het presocialemediatijdperk, een vakantielief uit de stad vond, weet ik niet meer, maar hoe onvergetelijk was zijn chique ontmoetingszoen op mijn bakviswang aan de zwemvijver.
Die elitaire connotatie, dat chique, is historisch niet zo raar. Door de geïmpliceerde gelijkheid werd lange tijd alleen in de hogere sociale klassen met zelfvertrouwen gezoend, schrijft Karen Harvey in ‘The Kiss in History’. Dat zindert nog na, ook in geografische verschillen tussen de stad en het platteland.
Met uitzondering van het koninklijk protocol zijn we vandaag niet langer verplicht iemand nog volgens zijn rang te salueren, maar onze begroeting verklapt wel nog altijd iets over wie we zijn, weet Van Overwalle. Net zoals felgekleurd haar, piercings of tatoeages tussen de lijnen door veel verklappen, deed ook de kus dat: ‘In de stad zijn we anders.’ Alleszins anders dan aan die zwemvijver in het verre binnenland.
Dat is het opmerkelijkst van al: achter elke zoen schuilen ook de geschiedenis en het strijdveld van een volledige maatschappij. Van heerschappij en culturele macht, van gelijkheid en verschillen tussen rangen en standen, genders en zelfs tussen stad en platteland.
Begroetingskus
Kussen zijn een en al revolutie. De zoen op de kaak raakte voor het eerst in zwang na de Franse Revolutie in 1789, toen de liberale bourgeoisie - ‘vrijheid, gelijkheid, broederlijkheid’ - de oude adel overwon. De begroetingskus zoals we die tot aan corona kenden, danken we aan de revoltes van mei ’68. Elkaar egalitair op de wang kussen was ongewoon en bourgeois, tot de jongeren de maatschappij op haar kop zetten, weet Valérie Piette, geschiedenisprofessor aan de ULB. ‘1968 was het jaar waarin de kus democratisch werd, doordat jongeren er een nieuwe betekenis aan gaven.’
Begonnen als een politiek statement - verschillende klassen, mannen en vrouwen, die elkaar in gelijkheid zoenden - drong joviaal kussen via films ons leven binnen, tot het normaal en vervolgens zelfs banaal werd. En soms ronduit te veel van het goeie. ‘Ik ken mensen die met Nieuwjaar vrijaf nemen om aan het kussen op het werk te ontkomen’, zegt etiquette-expert Brigitte Balfoort. Eerst naar anderen kijken, was haar vroegere advies voor die ‘jungle zonder geplogenheden’. ‘Nu is het gemakkelijk’, zegt ze opgelucht. ‘We moeten afstand houden. Zo zullen kussen weer echte kussen worden, voor je familie en kinderen.’
Postcoronakus
Wat zal dat kussen in de toekomst nog betekenen? Bekende gezichten (denk: Carla Bruni en Jean-Marie Dedecker) die net na het uitbreken van de covid-pandemie nog verkondigden dat ze zouden blijven kussen, vinden we vandaag goed gek.
Sociaal psycholoog Van Overwalle voorspelt afstandelijker gedrag: ‘Nu al maken we ‘dada’-bewegingen, met open hand naar het scherm, een gebaar dat in China allang in zwang is.’ Balfoort is blij dat we ons niet langer kunnen verstoppen: ‘Met een kus kon je je er vroeger snel van af maken. Hallo, boem! en je was weg. Nu moet je je écht voorstellen en weer leren een gesprek aan te gaan.’
Dat is misschien geen slecht idee. Zo hebben, wanneer we het voeten- en elleboogtikken weer mogen vergeten, tenminste wat te zeggen na een échte ‘Hey. Mwah! Hoe gaat het ermee?’
5x kussen met kennis
1. French kissing is een Engelse sneer
Natuurlijk is dat verdacht, een Franse uitdrukking die alleen in het Engels bestaat. Ze werd dan ook uitgevonden tijdens het hoogtepunt van de Engels-Franse vijandigheden, tussen 1730 en 1820. Seks was laakbaar, en hetzelfde gold voor de Fransen met hun Latijnse cultuur. Dus vond het Britse vocabulaire voor elke schunnigheid een Frans geïnspireerd synoniem: van ‘French lessons’ (een prostituee bezoeken) en ‘French prints’ (pornografische beelden) tot ‘being frenchified’ (syfilis oplopen). Ze verloren de wereldheerschappij, maar de Britten tongzoenen nog steeds met een ‘French kiss’.
2. Baiser volé
Madonna die Britney Spears in 2003 tijdens de MTV Video Music Awards kuste, was toen nog shockerend, maar duidelijk met wederzijds akkoord. Wat ‘Maddie’ dertien jaar later van Drake aftroggelde, was dé definitie van een ‘baiser volé’. Dat merkte je duidelijk aan het gedegouteerde gezicht van de rapper. Voor zo’n zoen zonder wederzijdse toestemming, een ‘crimen osculationis’, riskeerde je al bij de Romeinen een straf. Drake wacht nog altijd op gerechtigheid.
Madonna kust Drake op Coachella
3. Kiss of life, de zoen een dokter onwaardig
In 1745 sprak dokter John Fothergill de wetenschapsacademie Royal Society of London toe over de ‘Kiss of life’, een gebruik dat vroedvrouwen allang toepasten om levenloze baby’s te redden en oud genoeg was voor een vermelding in de Bijbel. Interessant: geneesheren vonden dat zo hun beroep onwaardig dat de onkiese mond-op-mondbeademing pas in de jaren 50 van vorige eeuw werd geherintroduceerd.
4. Alcoholcontrole
Ook in culturen die outdoorkussen afzweren, kust bijna iedereen in familiale kring. In de oudheid was er zelfs een wet, de ‘ius osculi’, die toeliet dat een vrouw door al haar familieleden mocht worden gekust. Niet uitsluitend om haar te begroeten, maar ook zodat de snuffelende kusser kon controleren of ze niet stiekem aan de alcoholische dranken had gezeten.
5. W.A.T.?
Doe niet smalend over internetgeneratiewoorden als ‘LOL’ (laughing out loud) en ‘YOLO’ (you only live once): we communiceren allang met bizarre acroniemen. Spaanse formele brieven eindigden met ‘QBSM’, que besa su mano, (wie je hand kust) of ‘QBSP’, que besa sus pies (wie je voeten kust), terwijl ‘S.W.A.L.K.’, sealed with a loving kiss, een overblijfsel is uit de romantische briefwisseling van Engelse soldaten uit WO II.
