Vlaamse ziekenhuizen gaan voor het eerst kopje-onder

De ziekenhuizen in Vlaanderen kraakten vorig jaar onder het gewicht van hoge energiefacturen en stijgende loonkosten. De kleine helft sloot het jaar af met rode cijfers, wat de hele sector in het verlies duwde. Het is voor zover bekend de eerste keer dat zoiets in het Vlaanderen gebeurt.

De cijfers blijken uit een analyse die De Tijd uitvoerde op de jaarrekeningen van 2022 van de 47 algemene ziekenhuizen in het Vlaams Gewest. Het gaat om grote organisaties. Samen tellen ze 62.800 voltijdse medewerkers en draaien ze een omzet van meer dan 10 miljard euro. In de cijfers zijn de universitaire ziekenhuizen van Leuven, Brussel, Gent, Antwerpen en Gent niet meegenomen, omdat die ook geld krijgen voor onderzoek en onderwijs en daardoor niet vergelijkbaar zijn.

De voorbije tien jaar haalden de 47 op die 10 miljard euro inkomsten gemiddeld een winst van rond 100 miljoen euro, wat een minieme buffer van 1 procent winst oplevert. In 2022 zakten ze in het rood. Op iedere 100 euro inkomsten verloren ze 30 cent.

Jaar op jaar is de val het sprekendst. De 47 algemene ziekenhuizen donderen van een winst van 154 miljoen euro in 2021 naar een verlies van 30 miljoen euro vorig jaar.

De situatie is ongezien, zegt Margot Cloet, de topvrouw van Zorgnet-Icuro, de koepel boven de Vlaamse ziekenhuizen. 'Zelfs in jaren van besparingen was er nooit zo'n val. De financiële strop wordt almaar strakker aangespannen.'

Inflatie

Vooral de grote instellingen incasseren klappen. ZNA, het grootste algemeen ziekenhuis van Vlaanderen, dondert van een winst van 16,8 miljoen euro naar een verlies 8 miljoen. AZ Delta in Roeselare, het nummer twee, gaat van 1, 3 miljoen euro winst naar 11,5 miljoen euro verlies.

In hun jaarverslagen geven de ziekenhuizen een inkijk in hoe die klap aankwam. ZNA zag in 2022 de personeelskosten met 42 miljoen euro stijgen. Gas en elektriciteit kostten 5 miljoen euro extra. AZ Delta wijt de slechte resultaten vooral aan de energiecrisis.

Waar nog wel winst is, komt dat vaak omdat uitgerekend de energiecontracten nog even meevallen. Onze-Lieve-Vrouw van Lourdes in Waregem maakte vorig jaar nog winst. Het klikte in 2020 de energieprijzen vast tot eind 2022, wat niet meer is gelukt voor dit jaar.

De overheid vangt een deel van de energieklap op, maar niet alles. Volgens Cloet was er vorig en dit jaar een tussenkomst van 39 miljoen euro voor de stijgende energiefacturen. Maar alle Vlaamse algemene ziekenhuizen samen zagen de energiekosten vorig jaar met 67 miljoen euro stijgen en zien die meeruitgave dit jaar toenemen tot 162 miljoen euro.

Kleiner en beter

De inflatieklap doet ook een andere trend sneuvelen. De voorbije tien jaar waren de grote ziekenhuizen stelselmatig iets winstgevender dan de kleintjes, omdat ze schaalvoordelen konden uitspelen. Nu is dat omgekeerd. De kleinste draaien nog nipt break-even, terwijl de grote in het rood gaan.

Een mogelijke verklaring ligt in de stijgende loonkosten. De grootste twaalf algemene ziekenhuizen in Vlaanderen tellen gemiddeld bijna 26 personeelsleden per tien bedden. Voor de kleinste twaalf is dat 22.

Voor de zorg is dat een nadeel, omdat er minder handen aan het bed zijn. Maar als de lonen automatisch worden geïndexeerd, komt de factuur in de grote ziekenhuizen harder binnen. De erkende bedden zijn namelijk een sleutelcriterium in de subsidiëring van ziekenhuizen.

Wie denkt dat de stijgende loonkosten tot ontslagen leiden, vergist zich. Omdat de zorgnoden van de vergrijzende bevolking toenemen, blijven de meeste ziekenhuizen aanwerven. Bovendien tellen ziekenhuizen bij ons al vrij weinig verpleegkundigen in vergelijking met andere Europese landen.

Bij de uitdagingen voor 2023 wordt de moeilijke zoektocht naar nieuwe werknemers vermeld en worden aanwervingsprogramma’s opgesteld. Vaak wordt ook uitzendarbeid ingehuurd, die meestal duurder is dan mensen in vast dienstverband.

Corona

De malaise is des te opmerkelijker omdat de ziekenhuiswereld financieel vrij ongeschonden uit de coronajaren 2021 en 2022 kwam. Nochtans betekende de pandemie een schok. De niet-dringende zorg werd uitgesteld, covidpatiënten hadden dubbel zo veel zorg nodig, spoeddiensten moesten verbouwd worden en de bezoekersparking bleef leeg. Maar de overheid gooide hen een reddingsboei toe, waardoor ze 2020 en 2021 al bij al goed doorkwamen.

Begin 2022 was de naschok van de pandemie nog altijd voelbaar. Het AZ Sint-Nikolaas in Sint-Niklaas verzorgde in het eerste kwartaal van vorig jaar nog altijd 672 covidpatiënten. Het AZ Sint-Maria in Halle telde tot eind maart meer dan 100 covidhospitalisaties.

Tegen het einde van het jaar bleek de pagina van de pandemie grotendeels omgeslagen, al bemoeilijkt de zoektocht naar personeel bij velen de terugkeer naar een volledig normale activiteit. 'In veel ziekenhuizen blijven afdelingen gesloten wegens te weinig mensen', zegt Cloet.

Dat blijkt ook uit de jaarrekeningen. Maria Middelares bereikte nipt niet het aantal ligdagen van 2019. Ook het AZ Monica in Antwerpen zegt nog niet volledig naar het niveau van 2019 te zijn teruggekeerd.

Andere hebben de kaap wel al gerond. Het Sint-Franciscus-Ziekenhuis in Heusden-Zolder meldt dat het 5 procent meer operaties uitvoerde dan in 2019 en een zevende meer dagopnames telde.

Weerbaarheid

Waar halen de ziekenhuizen na zo'n rotjaar het geld om die verliezen te betalen? Soms valt het uiteindelijke nettoresultaat nog mee omdat via de uitzonderlijke inkomsten er nog afrekeningen voor de voorbije jaren worden gemaakt. Die kunnen aanzienlijk zien.

Het AZ Sint-Jan Brugge leed in 2022 een courant verlies van 13 miljoen euro. Na correcties voor de vorige boekjaren - in het uitzonderlijk resultaat - wordt dat een nettowinst van 1,3 miljoen euro. Volgens de directie weerspiegelt dat laatste cijfer het best de financiële situatie van het ziekenhuis.

Als het nettoresultaat alsnog tegenvalt, hebben de ziekenhuizen reserves. Belfius, dat jaarlijks de gezaghebbende studie over de sector maakt, ziet een eigen vermogen van 20 procent (kapitaalsubsidies niet mee geteld) als een minimale buffer. Het betekent dat van alle activa - gebouwen, machines, vorderingen, cash... - maximaal 80 procent met schulden gefinancierd mag zijn.

Slechts een handvol instellingen duiken onder die lat: Sint-Jan Brugge, Sint-Maarten in Mechelen, Damiaan in Oostende, Jan Palfijn in Gent, Alma in Eeklo en Vesalius in Tongeren. Als groep zitten de Vlaamse ziekenhuizen echter op een comfortabele 28 procent eigen vermogen, terwijl Belfius-data vorig jaar toonden dat de Brusselse en Waalse er collectief onder zaten.

Een andere weerbaarheidstest is de liquiditeit. Is er geld om de binnenkomende facturen te betalen? Een van de manieren om dat te checken is of de cash, de beleggingen en de vlot verkoopbare activa hoger liggen dan de schulden die binnen het jaar moeten worden afbetaald. Alle ziekenhuizen in Vlaanderen slagen voor die test.

Bouw

Toch zijn er signalen dat het pijn doet. De inflatie hakt ook in op de investeringen. 'Ik ken ziekenhuizen die vijf jaar geleden een investeringsbudget hebben opgemaakt en de prijzen in die tijd hebben zien verdubbelen', zegt Cloet. Omdat de subsidies het tempo van de bouwprijzen niet volgen, aarzelen volgens Cloet sommige banken om leningen aan ziekenhuizen te geven.

De voorzichtigheid om te investeren is af te lezen uit de toelichting bij de balansen. Daarin staat hoeveel gebouwen, machines en andere activa nog waard zijn in verhouding tot wat er voor werd betaald. Als dat percentage 100 procent is, is alles nagelnieuw. Als het naar nul zakt, is alles versleten en afgeschreven.

In 2018, vlak voor corona, scoorden de ziekenhuizen op die 'vernieuwingsgraad' nog 52 procent. Dat is gezakt naar 47 procent. Het toont dat de infrastructuur veroudert.

Hervorming

De rode cijfers zetten druk op de ambitie om de ziekenhuisfinanciering te hervormen. Vandaag zit die volledig scheef. De ziekenhuizen draaien verlies op de verpleging, die ze compenseren met winst uit de geneesmiddelen. Die halen ze door met de farmabedrijven kortingen te onderhandelen op de prijzen die ze van de ziekteverzekering terugbetaald krijgen.

Voorts steunen de ziekenhuizen zwaar op de artsen, die een deel van hun honorarium doorstorten. Ook die laatste zijn scheefgetrokken. De honoraria liggen hoog voor wie labo's runt en scans en andere medisch-technische diensten uitvoert. Ze liggen laag voor wie de patiënten ziet.

Die scheeftrekking is niet verdwenen. 21 ziekenhuizen geven in hun jaarverslag inzage in de interne geldstromen. Als je op basis van die data een gemiddeld Vlaams ziekenhuis simuleert, slikt dat 6 miljoen euro verlies op de verpleging, maar maakt het 2,9 miljoen euro winst op de machines en 4 miljoen op de apotheek.

Het AZ in Veurne, een van de kleinste ziekenhuizen in Vlaanderen, geeft een gedetailleerde inkijk. Op chirurgie boekte het een verlies van 2,8 miljoen euro en op intense zorgen een van 1,5 miljoen. Maar de apotheek leverde een winst van 1,5 miljoen op en de CT- en MRI-scans nog eens 1 miljoen. Het AZ Delta in Roeselare boekte een winst van 13 miljoen euro op de apotheek. Het OLV in Aalst 9 miljoen en Imelda in Bonheiden 8,8 miljoen.

De cijfers zijn een dilemma. Federaal minister van Volksgezondheid Frank Vandenbroucke (Vooruit) vindt het geen goed systeem om op die manier de zorg te organiseren, maar zonder de winstmotor van de apotheek zakken de ziekenhuizen nog dieper weg. 'In het huidig systeem hebben we die marge nodig om onze verliesposten te compenseren. En ook die marge zien we dalen', zegt Cloet.

Ze zegt te snappen dat Vandenbroucke al aan radertjes begint te draaien om de ziekenhuishervorming op gang te krijgen. 'Maar dan moeten andere radertjes mee draaien, zodat we kunnen blijven werken. Ik snap dat de minister de ereloonsuplementen die sommige artsen op hun honorarium aanrekenen heeft laten bevriezen. Voor de patiënt is dat goed. Maar een deel van die honoraria worden doorgestort aan het ziekenhuis. Wij verliezen inkomsten, waarvoor we niet gecompenseerd worden.'

Het belangrijkste gevolg van de penibele situatie is volgens Cloet de druk op de artsen. Als hen te hoge afdrachten op hun honoraria worden gevraagd, deconventioneren meer en meer artsen zich om in een privépraktijk hogere tarieven aan te rekenen. Sommigen verlaten helemaal het ziekenhuis en vestigen zich in privéklinieken, zegt Cloet. 'Dan belanden we in een negatieve spiraal.'

'We hebben een globale hervorming nodig. Bij de ziekenhuisdirecties leeft het gevoel dat ze in de steek worden gelaten. En dat het water hen aan de mond staat.'